Alaş Hareketi: Alaş Orda Devleti
Alaş Orda nedir, Alaş Orda Hareketi nedir, Alaş Orda Devleti nedir, Alaş Orda ne demektir, alaş nedir, alaş han kimdir?
Alaş Orda ; 20. yüzyıl başlarında Çarlık Rusya'sı yıkılındığında kurulan devletin ve devleti kuran kadronun oluşturduğu harekatin adı.
Alaş oluşumu adını Kazakların efsanevi atası Alaş Han'dan alınmıştır. Alaş Han, Orda Han'ın diğer adıdır. Alaş kelimesi Kazak Türkleri arasına Uran (Parola) olarak kullanılır. Öte yandan Orta Asya Türk dillerinde Alaşa - at anlamına gelir ve Alaş Orda'nın bir anlamı da Atlı Ordu olur.
20. yüzyılın başında Kazak halkının ulusal kurtuluşu için Kazak Lider Alihan Bukeyhan'ın öncülüğünde oluşan "Alaş Hareketi" Alaş Orda 1905 yılında Alaş Harekatı ile ortaya çıkmış ve 1912 yılında kurulan siyasi Alaş Partisi ile güçlenmiştir.
1917'de Çarlık Rusyası'nın yıkılmasının ardından günümüzdeki Kazakistan ve Kırgızistan topraklarında ilk Türk devleti Alaş Orda'yı kurmuştu ancak devlet, Sovyetler Birliği'nin işgal ettiği 1920'ye kadar yaşamıştı.
Parti siyasi faaliyetlerini 1928 yılında bırakmış olsa da oluşum fiilen 1937 yılına kadar var olmuştur. Alaş Orda en sonunda Türkistan Komünist Partisi nin milliyetçi siyasetçilerinden oluşan bir grup olarak kalmış ve zamanla bünyede erimiştir.
1980'li yılların sonunda, etki alanı Kazakistan ve Kırgızistan olan ve aynı adı kullanan yeni bir milliyetçi parti kurulmuştur.
1905 yılında Mustafa Çokay tarafından organize edilip Hepimiz Alaş'ın oğullarıyız! başlığı altında Taşkentte yapılan Türkistan Müslümanları Kongresi nde, soylu ailelerden gelen Kazak ve Kırgız önderler Alaş adı altında birleşmiştir. Bu harekata Kazak ve Kırgız entelektüelleri de katılmıştır.
Bu yeni ortaya çıkan gücün başlı hedefleri şunlardı:
Orta Asya'da İslam'ı çağdaşlaştırmak, Kazakların ve Kırgızların geleneksel göçebe kültürlerini tekrar özgürce yaşayabilmelerini elde etmek (yani Rus Çarlarının çok daha öncelerde başlattıkları göçebe halkları yerleşmeye zorluyan kanunları kaldırmak), Türkistan bölgesine yerleşen Rusları buradan uzaklaştırmak
Alaş Hareketi yine Mustafa Çokay tarafından kurulmuş Türkistan Müslümanları Komitesi ile sıkı bir iş birliği içindeydi. Ayrıca Osmanlı İmparatorluğun'da kurulmuş olan Jön Türkler harekatı ve İtil-Kama bölgesinde Mir Seyyit Sultan Galiyev tarafından kurulmuş olan Türk-Tatar Komitesi ile iş birliği yapmaktaydılar.
1912 yılında Alaş Hareketinden Alaş Partisi doğmuştu. Bu partiye Mustafa Çokay'ın yanında Abdulgaffar İmanov ve Amangeldi İmanov adlı Kırgız kardeşler ve bir Kazak töresi olan (Kazaklarda bir hükümdar unvanı) Alihan Bökeyhanulı da katılmıştı. Bökeyhanulı partinin en sözü geçen kişiliğiydi ve partinin temel unsurları da Bökeyhanulı tarafından belirlenmişti. Çünkü Bökeyhanulu, Rus parlamentosunun üyesiydi ve parlamentonun içinde ortaya çıkan Çançılar adlı fraksiyona mensuptu. Çançılar siyasi açıdan Rusların sosyal-devrimci grubuna yakındı.
Alaş partisi bu dönemde gayet Türkçüydü ve Rus İmparatorluğunun içinde yaşayan Türk halklarını birleşerek Büyük Turan'ı kurmaya çağırmaktaydı. Bir Töre olarak Bökeyhanulı kendini doğrudan Cengiz Han'ın mirasçısı olarak görmekteydi. İmanov kardeşleri ise Qoja olarak kendilerini Muhammed bin Abdullah'ın mirasçıları olarak görmekteydiler.
Alaş Partisinin asıl önem kazanması ama Rus İmparatorluğu'nun 1917 yılında çökmesi ile başlamıştı. Artık yeni kurulan bir Rusya'nın içinde özerk bir Kazak-Kırgız millî devleti için çaba gösterilmekteydiler. Bu devletin Rusya'nın o dönemde Kırgız olarak tanımlanan tüm topluluklarını içine alması ve Alaş Orda adını taşıması isteniyordu. Mustafa Çokay bu devletin ilk lideri olarak seçilmişti.
Aynı zamanda Alaş Orda Türkistan'da gerçekleşen ayaklanmalara da destek oluyordu. 1917 yılının ilkbaharında Bişkek'te liderleri İmanov kardeşler olan Alaş-Başan Hareketi (Alaş Baş Hareketi) kuruldu. Hareketi bu Kırgız kanadının merkezi Bişkek değil Hokant oldu.
1917 yılı henüz geçmeden Alaş Orda Orenburg'da, Rusya'nın içinde bir özerk Kazak ülkesinin kurulmasını savunan Kırgızların Müslüman Kongresini gerçekleştirdi. Ayrıca özerkliğe kavuşmak için Rusya'nın bütün Türk halkları ile iş birliği yapılması gerektiği vurgulanmaktaydı. Ancak Alaş Orda bu döneminde henüz, tüm Türk halklarının birleştiği bir gücün içinde Kırgızların önder rolünde olması gerektiği fikrindeydi.
Alaş Orda Bolşeviklerin başa geçmesine karşı çıkması, ve Rusya'nın demokratik biçimde yönetilmesi gerektiğini savunması ile yeni Sovyet rejimi ile arası açılmıştı.
Rusya'nın iç savaşları sırasında Alaş Orda Kazakların yaşadığı bölgeleri Bolşeviklere karşı savunmak için kendince ayrı bir ordu kurmuştu. Ancak büyük birleşik bir bölgeyi tutmayı başaramadılar ve bölge ikiye bölündü. Bu bölümlerin arasında iletişim sorunları olduğundan dolayı iki ayrı yönetim oluştu. Batı bölümün lideri Bukeyhanov, doğu bölümün liderleri Imanov kardeşleri oldu.
Mustafa Çokayev bu durumu düzeltmek için Imanov kardeşlerin rızası ile, Kazakistan ve Kırgızistan'ı içine alan yeni bir devlet ilan etti. Ancak bu devletin aslında hiçbir anlamı yoktu, çünkü komünist Rus rejimi sadece Bukeyhanov'u Alaş Orda lideri olarak tanımaktaydı.
Bolşeviklere karşı güç kazanmak için Alaş Orda Kozaklar'la iş birliği yapmaya başladı. Ancak 1919 yılında Alaş Orda'nın orduları Kızıl Ordu tarafından mağlup edildi ve liderlerinin çoğu öldürüldü.
1919 ile 1937 yılları arasında
Alaş Orda'nın 1919 yılında Kızıl Ordu tarafından mağlup edilmesi ile pek bir anlamı kalmamıştı.
Alaş Orda'nın az sayıda kalmış Türkçü kanadını oluşturan üyeleri Türkistan'ın güneyine gidip Basmacı Ayaklanması'na katılmışlardı. Partinin reformcu kanadı Türkistan Komünist Partisi'ne katıldı. Alaş Orda Partisi dış görünümü ile hala Kazak partisi olarak varlığını sürdürmekteydi, ancak artık KPdSU tarafından kontrol edilmekteydi. Harekatın Kırgız kanadı ise 1919 yılında çoktan tamamen dağılmıştı.
Bökeyhanulı Moskova'ya taşındı ve Rus parlamentosu tarafından çok kez tercüman olarak görevlendirildi. Siyaset ile artık hiçbir alakası kalmamıştı. Bökeyhanulı Rusya'da birçok Türk dillerinde yazılan gazeteler için yazarlık yaptı ve birkaç kitaplar yazdı. 1921 yılında Bökeyhanulı bazı diğer kişilerle birlikte Jas Alaş gazetesini ve kendi başına Qazaq Tili (Kazak dili) adlı bir gazeteyi yarattı.
Bökeyhanulı 1937 yılında Moskova'da hala açıklığa kavuşmamış olan sebeblerden dolayı öldü. Stalin'in emiri ile KGB tarafından öldürülmüş olduğu tahmin edilmekte.
Alihan Bukeyhanulı'nın ölümünden sonra Alaş Orda da artık serbest parti olarak faaliyetlerine son verdi ve son üyeleri Kazakistan Komünist Partisi'ne entegre edildi.
1988 sonrası
1988 yılında Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra birçok Kazak ve Kırgız Azat ve Aşar harekatlarına katılarak Alaş Millî Bağımsızlık Partisi adında yeni bir milliyetçi Müslüman parti oluşturdular. Bu partinin kuruluşu aynı zamanda Kazakistan ve Kırgızistan'da kurulan milliyetçi Rus partilere bir yanıt idi.
Alaş Partisinin hedefleri Alaş Orda Hanlığı'nın tekrar kurulması ve Orta Asya'da İslam'ın modernleştirilmesiydi. Ayrıca tüm Türk halklarının topraklarını içine alan bir Birleşik Türkistan Devletleri'nin kurulması gerektiğini savunmaktaydılar. Aşırı İslamcı ve sağcı olan Türkistan Partisi (Türkistani Partisi) ile iş birliği yapmaktaydılar. Bu parti bütün Türklerin İslam'a dönüşünü ve tüm gayrimüslimlerin Türk topraklarından çekilmesini amaçlamaktaydı.
1994 yılında Alaş Partisi, yeni Kazak idaresi tarafından faşist olarak tanımlandı ve yasaklandı. Partinin ulusçu üyeleri tekrar Azat Hareketi'ne katıldılar. Milliyetçi olan Kazak-Kırgız üyeleri ise Aşar (veya Asar = Türkiye Türkçesi: İmece) adında yeni bir milliyetçi parti kurdular. Bugün Asar Partisi Kazakistan'da parlamentoda yer almaktayken Kırgızistan'daki kolu siyasi hayatta kalma mücadelesi vermektedir.
wikipedia.org