Arkeolojide cinsel devrim ve cinsiyet tartışmaları

Arkeolog ve antropologların mezarlarda bulunan iskeletlerin cinsiyetini nasıl belirlemesi gerektiğine dair tartışmalar yeniden alevlendi. Efemine iskelet olgusu da gündemde.

--- Emilie Steinmark'ın 16 Ocak tarihinde The Guardian gazetesinde Observer archaeology (Gözlemci Arkeoloji) köşesinde yayınlanan makalesi---

Eski çağ mezarlarındaki kemiklerin cinsiyetini belirlemenin yeni yolları; cinsiyet ve aşk hakkında uzun süredir devam eden, önyargılı inançları yıkarken, binlerce yıl öncesine dayanan mezarların sırlarını aydınlatmaya da katkı sağlıyor.

Bir arkeologlar ekibi, 2009 yazının başlarında, İtalya'nın Modena kentinde bir yerleşim bölgesindeki bir inşaat sahasına geldi. Yeni bir bina için kazılar başlamış ve bu temel kazısı sırasında işçiler 1500 yıllık bir mezarlık ortaya çıkarmıştı. Alanda 11 mezar vardı, ancak kısa süre sonra birinin diğerlerinden farklı olduğu anlaşıldı.

Mezar 16'da yanyana yatan iki tane iskelet vardı ve el ele tutuşmuşlardı. Mezardaki iskeletlerin bir çifte ait olduğu varsayıldı ve Modena Aşıkları olarak adlandırıldı.

İskeletleri anında “Aşıklar” olarak adlandırılan Gazzetta di Modena; haberinde “İşte bir erkek ve bir kadın arasındaki aşkın gerçekten nasıl sonsuz olabileceğinin kanıtı” ifadesini kullandı.

Ancak orijinal antropolojik rapora göre, kemiklerinden 'Aşıklar'ın cinsiyetini belirlemek mümkün değildi.DNA'ları analiz edilerek cinsiyet araştırması yapıldı amaBologna Üniversitesi'nden Federico Lugli'nin açıklamasına göre; kemikler bilgi elde edilemeyecek kadar bozulmuştu ve"cinsiyet konusu sadece söylentiden ibaretti".

Modena Aşıkları'nın cinsiyeti konusundaki varsayım, on yıl boyuncatartışmasız kabul gördü.

Federico Lugli ve meslektaşları, 2019 yılında diş minesindeki proteinleri kullanarak insan kalıntılarının cinsiyetini belirlemek için yeni bir teknik denemeye karar verdiler. Ortaya çıkan sonuç süprizdi. 'Aşıklar'ın her ikisi de erkekti.

Doğal olarak, çift birdenbire M.S. beşinci yüzyılda aynı cinsiyetten bir ilişkinin potansiyel kanıtı haline geldi.

"Aşıklar hikayesi", arkeolojide yıllardır süren bir cinsel tartışmanın parçasıdır.

Arkeologlar, onlarca yıldır, bir iskeletin bir erkeğe mi yoksa bir kadına mı ait olduğunu belirlemek için mezar eşyalarına ve kemiklerin şekline güvenmişlerdi. Ama son beş yılda, cinsiyet belirlemedeyeni ve sofistike yöntemlerin kullanılması; bir dizi iskeletin varsayılan cinsiyetleriyle ilgili varsayımların alt üst olmasına neden oldu.

Cinsellik konusunda sonradan edindiğimiz fikirler;geçmiş toplumlarda cinsiyet ve aşkı sorgulamamızı zorlaştırıyor ve bazı varsayımları tartışmamasız kabullenmeyi tercih ettiriyordu.

Arkeolojide cinsiyet üzerine alevlenen daha hararetli bir tartışma, 2017 tarihli bir makaleyle gündeme oturan İsveç'in Birka kentinde silahlarla dolu bir mezarda bulunan bir Viking savaşçısının cisiyetiyle ilgiliydi.

Aslında mezarın varlığı 19. yüzyılın sonlarından beri biliniyordu ama içinde gömülü iskeletin bir adam olduğu tahmin ediliyordu. Ancak İsveç Uppsala Üniversitesi'nden Charlotte Hedenstierna - Jonson ve ekibinin, iskeletin DNA örneğini analiz etmesiyle tahminin yanlış olduğu anlaşılmıştı.

Geleneksel olarak DNA analizinde; X kromozomundaki AMELX geni ve Y kromozomundaki karşılığı AMELY gibi bir cinsiyet kromozomuna bağlı bir gen aranır. Dişiler genellikle XX kromozomlarına ve erkekler genellikle XY'ye sahip olduğundan, mantıken örnekte önemli miktarda AMELY varsa, bunun bir erkeğe ait olduğu belirtiler. Günümüzde, analiz genomun çok daha fazlasını dikkate almaktadır, ancak prensip büyük ölçüde aynı kalmaktadır. Uzatmayalım, Birka Vikingi'nin DNA'sı açıkça kadındı.

Ancak o yıllarda kadın savaşçı kavramı, Vikingler hakkındaki mevcut fikirlere uymuyordu. arkeologlar arasındaki yazılı olmayan sözleşmeye göre silahlar, özellikle de kılıçlar erkeklere, mücevherler ise kadınlara aitti.

Bazıları "bu iskelet bir kadınsa, silahların ve savaşçı statüsünün yeniden değerlendirilmesi gerekir" görüşünü savundu. Ancak Hedenstierna-Jonson bunu şaşırtıcı buldu ve herkesin üzerinde uzlaştığı savaşçı yorumunun doğru olduğunu savunarak, "İskeletin bir erkek olduğu düşünüldüğünde savaşçı olduğu düşünülüyorsa, onun kadın olduğunu öğrendiğimizde de savaşçı olduğu tartışılmaz" dedi.

Viking Dünyasında Kadınlar ve Silahlar kitabının yazarı Danimarka Ulusal Müzesi arkeoloğu Leszek Gardeła ise bu konuda temkinli konuşuyor: “Savaşçı olabilirdi diye düşünüyorum ancak silah bulunan mezarların % 90'ında biyolojik olarak erkek bireyler bulunduğuna da dikkat çekerim. Kadınların mezarlarındaki silahlar onların savaşçı olduklarının garantisi değildir; örneğin bir balta, genellikle kadınlarla ilişkilendirilen çeşitli İskandinav büyü ritüelleri de dahil olmak üzere birçok şey için kullanılabilir. Vikinglerin zihinsel evreninde kadın savaşçılar için yer vardı ama bunun norm olduğunu sanmıyorum.”

Her halükârda, çoğu insan,"erkek" ve "kadın" mezar eşyalarının cinsiyet konusunda yorum ürettiği konusunda hemfikirdir. Ancak bu yorumlar; en iyi ihtimalle geleneksel, en kötü ihtimalle önyargılıdır.

Özellikle Norfolk'taki Santon Downham'da 1867'de keşfedilen Viking mezarında, efemine bir birey yerine bir çiftin bulunması gerektiğine dair varsayım buna iyi bir örnektir:

British Müzesi küratörlerinden Gareth Williams, bu konuda;“Literatüre göre çoğu diyor ki buçifte mezardır ve iskeletlerden biri kayıptır. Ama gerçekte bunu destekleyecek hiçbir kanıt yok. Mezarın bulunduğu ilk andan beri sadece bir iskelet olduğu rapor edildi. Çifte bir mezar yerine, daha net açıklama, bunun mevcut cinsiyet normlarına kesinlikle uymayan bir kişinin mezarı olduğudur." diyor.

Mezarın muhtemelen kılıç kullanan bir kadına ait olduğunu düşünen GarethWilliams, "Viking erkekleri arasında efemine görülebilecek herhangi bir şeyi giymeye karşı katı tabular vardı" diyor.

Eksik olduğu varsayılan iskelet bulunmadan tartışma bitmeyecek gibi görünüyor, ancak diğerleri benzer vakaları yeni yöntemlerle ele alıyor.

Turku Üniversitesi'nden Ulla Moilanen, Finlandiya'da geçen yılın Ağustos ayında, erken ortaçağ Finlandiya'sına ait olduğu önerilen kılıçlı kadın elbiseli tek bir iskelet içeren ama bir "çifte" mezar sanılan gömünün yeniden değerlendirilmesine öncülük etti ve DNA analizi ile mezarın XXY kromozomlu bir bireye ait olduğunu ortaya çıkardı. DNA analizi, mezarın XXY kromozomlu bir kişiye veya muhtemelen bir XY erkeğinden farklı görünmeyen Klinefelter sendromuna sahip bireye ait olduğunu gösteriyordu. Moilanen'e göre mezarı bu kadar ilginç kılan da buydu: "Erkek görünümlü bir kişi genellikle kadınlarla ilişkilendirilen giysiler giymiş ve mücevherlerle donatılmıştı".

Bu noktada sorulması gereken bariz soru şudur: Hangi uzun vadeli analiz düşüşe geçecek?

Lugli, Modena Aşıklarından sonra ekibinin İtalya'da gömülü olan diğer "aşıkları" test etmeyi planladığını söylüyor. Listedeki ilk iskeletler; Modena'ya sadece bir saatlik mesafedeki Mantua Ulusal Arkeoloji Müzesi'nde bulunan Valdaro Aşıkları:

Valdaro Aşıkları: aynı mezara burun buruna ve kolları göğüslerinin arasına sıkıştırılarak gömülmüş 6 bin yaşındaki çiftti.

İskeletlerin cinsiyetini belirlemede bugüne kadar kullanılan yaygın yöntem osteoloji idi ve "Aşıklar" da kemiklerin görsel yoldan incelemesine dayalı olan bu yöntemle cinsiyetlendirildi.

Erkek ve dişiler arasında farklılık gösteren bazı kemikler vasıtası ile Osteoloji sayesinde kalıntıların cinsiyetini belirlemek, hâlen en yaygın yöntem olmakla birlikte, teknik açıdan mükemmellikten uzaktır ve tespitleri tartışmaya açıktır.

Durham Üniversitesi'nde biyoarkeolog Rebecca Gowland, kemiklerdeki değişikliklerin hormon kaynaklı olduğunu söylüyor ve "iskeletlerin cinsiyetini kesin olarak söylemek için ergenlik dönemini geçirmiş olması gerekir. Bu yüzden genç iskeletlerin cinsiyetini söylemek mümkün değildir"diyor.

Öte yandan, gerek arkeoloji kazılarında gerekse kazı dışı tesadüfen bulunan iskeletler nadiren eksiksizdir ve pelvis gibi temel kemikler olmadan osteoloji yöntemi yetişkinler için bile güvenilir değildir.

Valdaro Aşıkları, öldüklerinde gençtiler. Biri muhtemelen 16 yaşındaydı, bu yüzden onları "kadın" ve "muhtemelen erkek" olarak tanımlayan osteolojik muayene modern bir destek kullanılmadan güvenilir değildir.

Yeni yılda, Roma Tor Vergata Üniversitesi'nden bir ekip, DNA inceleme ile Aşıklar'ın cinsiyeti ve olası aile ilişkileri konusundaki sonuçlarını ortaya çıkarmaya hazırlanıyor.

Dünya çapında sadece bir avuç olan Aşıklar Mezarları dışında, muhtemelen gelecekte daha fazla “cinsiyet ifşası” gerektiren iki grup daha olacak:

Bunlardan biri, insanların atası olduğu varsayılan, soyu tükenmiş hominidlerdir. Biyoarkeolog Rebecca Gowland, “Hominidlerle birlikte, cinsel dimorfizm aralığının ne olduğunu bilmediğiniz bir türün kötü korunmuş iskeletlerine sahibiz ve bunlardan sadece bir veya iki tanesinin cinsiyetini belirleyebiliriz. Örneğin, Lucy olarak bilinen çok ünlü bir hominid, yarım pelvis tarafından cinsiyetlendirildi. 'Ya Lucy Larry ise?'"

Diş minesi analizi, geleneksel DNA yaklaşımıyla aynı genetik yöntemi yani X ve Y farklılığı kullanır.AMELX ve AMELY genleri, diş minesinin bir bileşeni olan amelogenin adlı bir protein üretir. Peptid olarak bilinen protein parçaları, yumuşak bir asit kullanılarak dişten kaldırılabilir ve bunların yine cinsiyete bağlı olan kimyasal yapıları saptanabilir.

“Devrim niteliğinde biyoantropoloji” diyorLugli bu yöntem için, "Çünkü artık insanların cinsiyetini hızlı ve ucuz bir şekilde belirlemek için bir aracımız var" diyor.

Cinsiyet belirlemelerinde artış görmesi muhtemel diğer grup ise çocuklar, çünkü kemik yapıları gelişmediğinden onlararın güvenilir bir şekilde cinsiyetini belirlemek çok zor.

Geçen Aralık ayında, Colorado Denver Üniversitesi'nden bir ekibe mensup araştırmacılar, diş minesinden 10.000 yaşındaki bir kız çocuğunun cinsiyetini belirledi. Dil minesi, deniz kabuğu boncukları ve taş kolyelerle dolu zengin gömü eşyaları yer alan bir mezarda bulunmuştu.Bu mezar, mezolitik çağda sadece bebeklere çok değer verildiğini değil, özellikle kızların çok değerli olduğunu gösteriyordu.

Peki Modena Aşıkları 1500 yıl önce aynı cinsiyetten bir ilişkinin kanıtı mı? Birka Vikingi'nin savaşçı kimliğinin, cinsiyeti yayınlandığında tartışma konusu haline gelmesine benzer şekilde, "Aşıkların aşkı" şimdi sorgulanıyor.

Onların kardeş olabileceği olasılığı başarısız bir DNA analizi nedeniyle göz ardı edilmiş olabilir.

2019 yılındaki makalenin yazarları, onların silah arkadaşı olabileceklerini öne sürüyorlar. Ancak, Lugli, meslektaşlarının önceki çalışmalarının aksine onların askeri bir mezarlığa gömüldükleri fikrini kabul etmiyor. "Çünkü mezarlıktaki diğer iskeletlerde tekrarlanan dövüş izleri bulunmamıştı ve erkekler ile kadınların yanı sıra altı yaşında bir çocuk iskeleti de vardı. Öyleyse neden asker hipotezini kabul edelim? Arkeolojik ve antropolojikaraştırmalarda, bazı şeyler değişti. Yaraların derinlemesine analizi yapıldı ve genç bir kadın olduğunu düşünülen bir iskeletin aslında erkek olduğu ortaya çıktı. Önceden yorumumuz çoğunlukla tarihsel perspektiftendi. O zaman, ebeveynlerinin sevgilerini göstermek için çifti el ele vermelerinin pek olası olmadığını düşünüyorduk ama her şey mümkün."

Başka bir deyişle, ölüler kendilerini gömmezler. Ama açıkçası onlar kendi mezarlarının kazılarını yapamıyorlar.

"Diğer insanların hayatlarını nasıl yaşadıkları konusunda gerçek bir yaratıcılık eksikliği var" diyo. Tuhaflık ve feminist araştırmalar konusunda eğitimler veren Miami Üniversitesi'nden uzmanlaşmış biyoarkeolog Pamela L Geller ve ekliyor: "Çünkü şu anda sahip olduğumuz kriterlere çok bağlıyız. Aynı zamanda,bilimsel yöntemler varsayımların bir kısmını ortadan kaldırabilse de geçmiş hakkında bilmeyeceğimiz bazı şeyler var. Kimin kimi sevdiği o şeylerden biri, tıpkı insanların kimlik duygusu gibi.

Arkeologlar, ellerinden geldiğince, mevcut verilere dayanarak geçmiş insanların hayatlarını yeniden yapılandırmaya çalışabilirler. Gardeła, bunun geçmişin insanlarına saygı meselesi olduğunu söylüyor. “Her mezar farklı bir hikaye anlatır. Çünkü hepsi gerçek insanlardı. Kendine has hayatları vardı.” diyor.

Kaynak : Emilie Steinmark - The Guardian Çeviri: arkeolojisanat.com