Diyarbakır Antik şehir ve ören yerleri

Diyarbakır'da bulunan Antik şehir ve ören yerleri

Diyarbakır'da bulunan Antik şehir ve ören yerleri

Nevaliçöri

Körtiktepe

Çayönü

Çayönü Höyüğü Kazısı

Çayönü Tepesi Diyarbakır İli, Ergani İlçesinin 6 km. güneybatısında, Sesverenpınar Köyü (Hilar) sınırlarında, tarihi Hilar kayalıklarının yakınında, Dicle Nehrinin kollarından Boğaz çayı kıyısında yükselen bir höyük yerleşmesidir. Çayönü ilk defa İstanbul Üniversitesi Prehistorya bölümünden Prof. Dr .Halet Çambel ile Chicago Oriental İnstıtute adına Prof.Dr.Robert j.Braid Wood tarafından 1963 yılında kazı çalışmalarına başlanmış 1986 sonrasında Prof. Dr. Mehmet Özdoğan tarafından kazı devam etmiş ve çalışmalar 1991 yılına kadar sürmüştür. Yerleşimin “Esas Çayönü evresi” olarak bilinen M.Ö. 7500-5500 yılları arasındaki bin yıllık döneme ait olan kalıntı ve buluntular ile sağlanmıştır. Bu dönem insanlık tarihinin en önemli aşamalarından birini, belki de en önemlisini yansıtmaktadır. Günümüzdeki kent uygarlığının köy yaşantısından, avcılık toplayıcılıktan besin üretimine geçtikleri ‘’Neolitik dönem’’olarak bilinen, teknolojik yaşam biçimi, beslenme ekonomisi ve insan-çevre ilişkilerinin tümüyle değiştiği, kültür tarihi ile ilgili buluşlarda bir çok ‘’ilki’ de içeren canlı ve ilginç bir dönemdir.

Çayönü, tahıl ve evcilleştirmeye dayalı köy hayatının en eski örneklerinden olup, günümüz uygarlığının da önemli bir basamağını oluşturmaktadır. Çayönü yerleşmesinin bu önemi yabani buğday, mercimekgiller gibi bitkilerin tarıma alınması, koyun ve keçinin evcilleşmesi ile gerçekleştirilmiştir.

Ergani bakır yataklarının dünyanın en eski maden ocakları olması nedeniyle, Çayönü İnsanı, dünyanın başlıca yerlerinden 2 bin yıl önce bakırı işleyerek alet yapmayı başarmıştır.

6 evreli bir gelişim gösteren ve 50 yapı katıyla temsil edilen Neolitik dönem, dal ve kamışlardan yapılan basit yuvarlak kulübeden taş temelli kerpiç yapılara, avcı bir topluluktan, çiftliğe dayalı bir geçiş sürecini bütün ayrıntıları ile tanıtmıştır.

Büyük bir kült yapısı, dünyanın en eski mozaik döşemesi, içinde dikili taşların bulunduğu önemli bir yerleşim merkezidir. m.ö.6. bin yıllarında ilk kez kilden çanak çömlek yapımı, tarım ve hayvancılığa dayalı, gerçek köy yaşantısının “gelişkin köy evresi” olarak adlandırılabilir.

Çanak çömleksiz Neolitik yapı gelişim tipleri:

· Yuvarlak Planlı yapılar
· Izgara Planlı yapılar
· Kanatlı Yapılar
· Taş döşemeli Yapılar
· Hücre Planlı Yapılar
· Geniş odalı Yapılar
· Çok odalı ve geniş Avlulu Taş Temelli Yapı Topluluğu

Çayönü yerleşmesinin çeşitli evrelerinden o dönemdeki inançlar ile ilgili törenler için kullanıldığı anlaşılan yapılarda bulunmuştur. Bunların en ilginçlerinden biri ‘’Kafataslı’’ yapı olarak bilinen Izgara planlı yapıların sonu ile kanatlı yapılar dönemine yaklaşık olarak m.ö.7. bin yıllarına tarihlenen ölü kültü ile ilgili olan yapıdır. Güney kısmında geniş bir avlu, bu avlunun iki yanında sekiler ve ortasında özenle işlenmiş bir sunak bulunmuştur. Sunağın üzerinde insan ve hayvan kan pıhtısına rastlanmış olup buda tanrıya kurban kesme geleneğini göstermektedir. Kuzey kesiminde ise insan kemiklerinin depolandığı hücre gibi bölümlerde bulunmaktadır. Arkadaki küçük hücre mekanlarında 73 insana ait kafatasları depolanmış olarak bulunmuştur. Çayönü insanı, ölülerini oturdukları evlerin altına gömüyorlardı hemen her yapının altında mezarlara rastlanmıştır. Mezarlarda Hocker tarzda konulmuş iskeletlere rastlanıldığı gibi doğrudan mezara gömülmüş örneklere de rastlanılmıştır. Bu döneme ait ölü kültü yapılarına Yakındoğu’da bir çok kazı yerinde rastlanılmasına rağmen, Çayönü yapısı bunların içinde anıtsallığı ve iskelet sayısı ile en önemli olanıdır.

Çayönü yerleşmesinde çıkan buluntular: Çakmaktaşı, obsidyen, bazalt, doğal bakır, oraklar, kazıyıcı - delici aletler ve çeşitli süs eşyaları ele geçmiştir. Çayönü yakınlarında Çakmaktaşı yatakları tespit edilmiş fakat Çayönü insanı kalitesiz çakmaktaşı kullanmamıştır. Yeri tam olarak bilinmeyen bir yerden çakmaktaşı getirtip kullanmışlardır. Hammaddenin %30’unu oluşturan obsidyenin ise yörede kesinlikle olmayıp dışardan getirildiği düşünülmektedir.

Çayönü Yakındoğu’da en erken seramik kullanımı öncesi yerleşim merkezi olması açısından büyük önem taşır. Ayrıca, Anadolu’da böyle bir yerleşim tespitinin yapılması o döneme ait çok büyük çapta mimariye ait kalıntılar olması da dünya kültür tarihi içinde çok önemli bir yerleşim olduğunu göstermektedir. 

Hilar Mağaraları

İlimiz, Ergani ilçesi, Sesverenpınar Köyü sınırları içinde yer alan Hilar Mağaraları ve yaklaşık 50 m kuzeyindeki Çayönü yerleşimi I. Derecede Arkeolojik ve doğal Sit alanı olarak tescillenmiştir.

Hilar Mağaraları tarihi dokusu, coğrafi yapısı ve doğal sit alanı olma özellikleri nedeniyle eşsiz bir doğal güzelliğe ve arkeolojik değere sahiptir. Kalkerin enine ve boyuna aşınması ile oluşan doğal coğrafik oluşumların, arkeolojik kalıntılarla gösterdiği uyum ve hemen kuzeyinde yer alan Çayönü tepesi (M.Ö 7500-5500) ile olan ilişkisi bu değeri daha da artırmaktadır.

Kayalığın güneydoğu kesimindeki en yüksek alanı oluşturan Akropol, dikçe yarlarla ovadan ayrılmış, etrafı doğal kaya duvarları ile çevrili geniş yüksek bir düzlüktür. Girişi doğal kayaya oyulmuş basamaklarla kuzeydoğu yöndedir. İç kısımda doğal kayaya oyulmuş mekanlar ve bunları kapatan duvar izleri bellidir. Ancak içteki diğer yapı kalıntıları köylülerce taş çekimi sonucunda yok olmuştur. Geçmişte yapılmış kaçak kazı çukurlarında arkeolojik dolgunun 2-3 metre olduğu anlaşılmaktadır.

Hilar Köyünün güneyindeki dik kayalık alan Kale olarak düşünülmekte olup, akropole göre çok daha dar bir alanı kapsamasına karşılık çevresindeki kayalıkların dik olması ve içinde basamaklarla inilen su sarnıcının varlığı ( 40 basamaklı merdiven), bölgedeki ilk Demirçağ Kaleleri ile benzerliği, kale olma görüşünü güçlendirmektedir.

Kayaların çevresinde çoğunlukla da doğu ve batı tarafında çok sayıda kaya mezar odaları bulunmaktadır. Kaya Mezarlarının bazılarının ön yüzlerinde kabartmalar yer almaktadır. Kabartmaların bazıları üçlü gruplar halindedir. Bazılarının dış cephelerinde Roma Eyalet uslubunda kabartmalar yer almaktadır. Kabartmalarda görülen giysilerin İran uslubunda olması, yazılarda Kuzey Suriye Sami yazısı bulunması ilginçtir. Bunlardan iki tanesi, 1979 yılında Çayönü Kazıları kapsamında kazılmıştır. Kazı çalışmaları, kaya mezarlarının önündeki toprağın zaman içinde 2,5 – 3,5 metre arasında değişen kalınlıkta toprak ile dolduğunu göstermiştir. Kayalıkların kuzeybatı kesiminde, geçmişi oldukça eskilere dayanın Sesverenpınar (Hilar) Köyü yer almaktadır.