Gizemli Lineer Elamca dilinin şifresi çift dilli 8 gümüş kap sayesinde nasıl çözüldü?

Güney İran'da MÖ 2300 ile 1880 arasında kullanılan Mezopotamya'nın gizemli yazı sistemi Lineer Elamca metinlerinin çözümünü sağlayacak anahtarın bulunduğu tahmin ediliyor. Dilin Şifresi Londra'da özel bir koleksiyonda yer alan 8 gümüş kap sayesinde kırılabildi.

www.asor.org sitesinde, 2022 yılı Eylül ayında yayınlanan, "Breaking the Code: Ancient Iran’s Linear Elamite Script Deciphered" (Şifreyi Kırmak: Antik İran'ın Lineer Elam Yazısının Şifresi Çözüldü) başlıklı makalenin özetlenmiş Türkçe Çevirisidir: 

Sosyal bilim araştırmaları çok az vakada tartışılmaz şekilde kesin sonuçlara ulaşır. Eski yazı sistemlerinde kullanılan dilin çözümüne ulaşmak o nadir vakalardandır.

Gizemli metinlerin çözümü açısından  20. yüzyılda önemli adımlar atıldı: Alice Kober, Michael Ventris ve John Chadwick Miken Linear B, Yuri Knorozov ve Tatiana Proskouriakoff Maya glifleri'ni (Mayan glyphs) ve önce  Helmuth Theodor Bossert, Emil Forrer, Ignace J. Gelb, Bedřich Hrozný ile Piero Meriggi; daha sonra Emmanuel Laroche, son olarak da David Hawkins ve Anna Morpurgo-Davies'un uzun soluklu çalışmaları sonucunda Luvi / Anadolu hiyeroglifleri çözümlendi. 

Bu listeye şimdi Sümerce ile çağdaş hatta bazı bilim adamlarına göre daha önceye dayanan bir yazı sistemi daha eklenmek üzere. Güney İran'da MÖ 2300 ile 1880 arasında kullanılan önemli yazı sistemi Lineer Elamca ( Linear Elamite) metinlerinin çözümünü sağlayacak anahtarın bulunduğu tahmin ediliyor.

Linear Elamca (LE) İlk olarak 1903 yılında İran'ın güneybatısındaki Susa'da  Fransız Misyonu tarafından yapılan arkeoloji kazısında keşfedildi.  Zamanının en iyi dilbilimcilerinden Ferdinand Bork, Carl Frank, Walther Hinz ve Piero Meriggi dili çözebilmek için yoğun çaba sarf ettiler. Ekip tüm çabalarına rağmen birkaç işaretin fonetik değerlerini tanımlamanın ötesine geçemedi. 

Resim 1: Susa'nın havadan görünümü (Susa Kültürel Miras Ekibi).

Lineer Elam alfabesinin deşifresi için ilk ümit ışığı Mezopotamya'daki Susa kentinde bulunan günümüzce Paris'te Louvre Müzesinde sergilenen MÖ 22. yüzyıla tarihlenen, hem yerli Lineer Elam alfabesiyle hem de Akadça çivi yazılı metinlerin yer aldığı Table au lion anıtı (Aslan Masası Anıtı)  tarafından yakıldı.

Anıt Puzur-Sushinak adlı bir Sus hükümdarına atfedilmişti. Aynı anıtlar üzerine, çivi yazısı yazıtlarla yan yana yazılan Lineer Elam yazıtlarının aynı hükümdar tarafından yaptırılmış olması ve onun adını içermesi makul bir şekilde bekleniyordu.ama bu önemli keşif dilin çözülmesi için yeterli olmadı.

Resim 2: Aslan Masası Anıtı üzerinde sağda yer alan çivi yazılı Akadca metni ve solda Lineer Elam alfabesiyle yazılmış Elamca metin.  Insushinak/Sushinak ve Puzur-Sushinak özel adlarını kaydeden Lineer Elam metninde sağdan sola yazılan işaret dizileri sırasıyla mavi ve kırmızı çerçeve içine alınmıştır. (Table au aslanı" Susa, MÖ 22. yy  - Louvre Müzesi, Paris)

Çalışmalar sürse de dişe dokunur bir sonuç elde edilemiyordu. Tâ ki geçtiğimiz yıla kadar.

Temmuz 2022 tarihli Zeitschrift für Assyriologie ve Vorderasiatische Archäologie (Asuroloji ve Yakın Doğu Arkeolojisi Dergisi)'nde François Desset (Eski İran yazıları ve arkeolojisi uzmanı, Tahran Üniversitesi ve Lyn Maison de l'Orient et de la Méditerranée araştırması), Kambiz Tabibzadeh (Elam dili ve medeniyeti uzmanı, oğu Kentucky Üniversitesi'nde Yönetim Profesörü) Matthieu Kervran (antik yazı sistemlerinin deşifresi üzerinde çalışan bağımsız araştırmacı), Gian Pietro Basello (Elam ve Eski İran Dilleri uzmanı, Napoli L'Orientale Üniversitesi doçenti) ve Gianni Marchesi (Asuroloji uzmanı, Bologna Üniversitesi Doçenti) imzaları ile yayınlanan “The Decipherment of Linear Elamite Writing,” "Doğrusal Elam Yazısının Çözülmesi"  başlıklı makalede LE yazıtlarının yeni ulaşılan (kupayı andıran silindirik özelllkli) 8 gümüş kabın üzerindeki çift dilli metinler sayesinde çözülebilecek anahtara ulaşıldığı ifade edildi. Dilbilimcilere göre, kaplardaki yazılarının farklı iki dilde yan yana sıralanması, Linear Elamcayı çözmek için büyük bir fırsattı.

Ve ekibin bulgularına göre; Anıttaki Akadça çivi yazılı metin, anıtın Puzur-Sushinak tarafından Susa'nın ana tanrısı Sushinak'a adandığını ifade ediyor. Sushinak; Elam dilinde Insushinak olarak adlandırılan tanrının Akadca adı.  İki ismin -Puzur-Sushinak ve Insushinak- kısmi örtüşmesi, bitişikteki Lineer Elam metninde bu ismin yer aldığı yerin bulunmasını kolaylaştırdı 

Makaleye imza atanlar isimler önce bağımsız çalışıp daha sonra güçlerini bilştiren bir ekibe ait. 2017'den başlayarak François Desset, ardından Kambiz Tabibzadeh ve Matthieu Kervran önce ayrı ayrı, sonra da ekip olarak Linear Elamite'nin deşifresi için yoğun şekilde çalıştı, ekibe daha sonra Gian Pietro Basello ve Gianni Marchesi de katıldı. Bu uluslararası işbirliğine dayalı çabaların sonunda söz konusu makalede yer alan bulgulara ulaşıldı.

Resim: 3 Linear Elam yazısı: Mervdeşt (Marv Dasht) vazosundan detayı (MÖ 21. yüzyıl; İran Ulusal Müzesi).

MÖ 22. yüzyıla tarihlenen gümüş kaplarda hem yerli Linear Elam alfabesiyle hem de  Akadça çivi yazılı metinler yer alıyor. Akadça metinlerden kapların Puzur-Sushinak adlı bir Sus hükümdardan söz ettiği anlaşılıyor. Aynı adın Linear Elam çivi yazısı ile de yazılma ihtimali bilimadamlarının dilin çözümü için temel dayanağı. 

Araştırmcıların 2015 yılında varlığını fark ettiği çift dilli gümüş kaplar, Londra'da özel bir koleksiyonere ait Mahboubian Koleksiyonu'nda yer alıyor. Kapların 1970’lerde batılı tüccarlara satıldığı bilgisi dışında kökenine dair bulgu yok.  Ancak kapların imal ediliği gümüş madenin metalurjik analizi sahte olmadıklarını gösteriyor.  İnce işçilikle imal edilmil kapların Susa kenti yakınlarında definecilerce yağlamanan bir kral mezarından çıkarıldığı tahmin ediliyor. Muhtemel yeri ise Anshan / Anzan (günümüzdeki adı ile Tal-e Malyan) antik kentine yakın Kam-Firuz bölgesinden geldiği iddia ediliyor. 

Kaplar tipolojik olarak da M.Ö 2050 ile 1850 arasındaki örneklerinden farksızlar. Bu tarihlendirme sayesinde o dönemde hüküm süren bazı Elam hükümdarlarının adları ve bölgede tapınılan belirli tanrıların adlarının metinlerde yer alma ihtimali üzerinde duran araştrmacılardan François Desset 2017'de Shilhaha ve Eparti II'nin ve İran platosunun ana tanrısı tanrı Napiresha'nın adlarına karşılık gelen işaret dizilerini ilk kez tespit ettiklerini söylüyor. 

Çift dilli metinlerde özel isimleri işaret eden sembolleri kullanan araştırmacılar, gramer dizilimlerine göre  "verdi, yaptı” fiillerini deşifre etmeyi başardıklarını belirtiyorlar. Makalede yer alan bilgilere göre şu ana dek 72 tane Linear Elam sembolünün ses karşılığı deşifre edildi. 

Eski İran yazıları ve arkeolojisi uzmanı Tahran Üniversitesi öğretim üyesi François Desset, keşfini şu şekilde anlatıyor: "2017 baharında, Tahran'daki dairemde oturmuş, bu gümüş kapların üzerindeki yazılarda yazılı olan sıra sıra işaretlerle oynuyordum. Spesifik bir sıralama dikkatimi çekti: dört işaretten oluşuyor ve bunlardan ilki halihazırda shi olarak tanımlanıyor (Susa, Insushinak ve Puzur-Sushinak isimlerinin okunmasıyla; yukarıya bakın) ve son ikisi aynıdır (yani aynı işaret iki kez tekrarlanır). Bu dizi birkaç yazıtta yer almaktadır. Çivi yazılı kaynaklardan MÖ 20. yüzyılda bir Elam hükümdarının hüküm sürdüğü bilindiğinden, shi ile başlayan ve tekrarlanan heceli Shilhaha ile biten, söz konusu dizeyi bu kraliyet adıyla ilişkilendirmek cazip geldi ve şunu okudum: shi-l-ha-ha. Anahtar buydu ve ondan sonra gerisi oldukça hızlı geldi. Birkaç dakika sonra Shilhaha'nın selefi (ve muhtemelen babası) Eparti II'nin (e-pa-r-ti) adını okudum.  Son olarak, İran platosunda tapınılan ana tanrı olan Napiresha'yı (na-pi2-ri-sha veya na-pi2-r-ri-sha olarak yazılır) Elam dilinde "Yüce (resha) Tanrı (napi)" olarak belirledim. Bu üç isim tek başına sekiz ek işareti okumamı sağladı (yani e, ha, l, pa, pi2, ri, sha ve ti; Puzur-Sushinak adı: pu-zu-r-su-shi-na-k)"

Resim 4: Kam-Firuz bölgesinden olduğu iddia edilen, Doğrusal Elam alfabesiyle yazılmış kraliyet yazıtlarını gösteren gümüş kaplar. (Fotoğraflar François Desset; Mahboubian Collection'ın izniyle).

Desset sözlerini şöyle sürdürüyor. " Çözüm aşamasında eski Mısır dilinin soyundan gelen Kıpti diline de başvurabileceğimiz düşündük. Ventris, Mycenaean Linear B'nin Yunancanın eski bir Miken biçimini kaydettiği varsayımından yola çıktı (ki bu doğru çıktı). Doğrusal Elam alfabesi, çivi yazısı ve Elam metinlerinin Akkadca veya Eski Farsçaya çevirileri yoluyla önceden oluşturulmuş (kısmen de olsa) Elam grameri sayesinde deşifre edilebilir. Bununla birlikte, Elam grameri ve sözlüğü hakkındaki bilgimizin hala tatmin edici olmaktan uzak. Bu, Etrüsk dilindekine benzer bir duruma neden oluyor: Artık Linear Elam dilindeki metinlerin çoğunu okuyabiliyor olsak da, birkaç durumda anlayışımız hala yalnızca kısmidir. Diğer bir deyişle, Lineer Elam yazısının deşifresi temel olarak sağlansa bile, Elam dilinin çevirisi hala sorunludur."

Resim 5: Kişisel isimler Shilhaha (sağda) ve Eparti (solda) (yani hükümdar Eparti II) ve Lineer Elam işaretleri ile yazılmış ilahi isim Napiresha (ortada). Örnekleme amacıyla, işaretlerin orijinal sırası (sağdan sola) soldan sağa latin harflerine göre değiştirilmiştir...

Muhtemelen eski daha büyük bir dil grubunun kalıntısı olan Elam dili, izole bir dil olarak kabul ediliyor yani, bilinen hiçbir dilsel kökeni yok.

Bu durum, Elamca'yı Hindistan'ın Dravid dilleri, Afro-Asya dil grubu, Kafkas ve hatta Hint-Avrupa dilleri ile ilişkilendirmeye çalışan hipotezleri boşa çıkardığı gibi herhangi bir dil ailesiyle bağlantı kurulmasını da engelliyor.

Bazı bilginler,  İran'da MS 1000 yıllarınba Arapça yazan İranlı coğrafyacılar tarafından tespit edilen, hem Arapça, hem Farsça, hem Süryanice hem de İbranice'ye çok uzaköğrenmesi çok zor olduğu Khuzi adlı bir dilin,  Elamca'nın soyundan gelen bir dil olduğunu iddia ediyorlar. Ama bunu şimdilik knatılayacak bir veri söz konusu değil.

Resim 6: Aynı Elam cümlesiyle ilgili biscripturalism örneği: /manip sahip zarar kerep op(e) hutakna/, "Rahiplerim için bronz maniler (kültik nesneler) gerçekleştirilsin." Yukarıda Lineer Elam alfabesiyle (Itatu I'in bir metninden; yaklaşık MÖ 1980; bkz. yukarıdaki Şekil 4a, satır 8-9), aşağıda aynı pasaj çivi yazısı ile yeniden üretilmiştir (Sewe-palar-huhpak yazıtında) , MÖ 18. yüzyılın ilk yarısı; bkz. yukarıdaki Şekil 7, satır 58-59).