Gümüşhane Tarihi Eser envanteri

Gümüşhane Tarihi Eser envanteri

 

Müzeler ve Ören Yerleri

Eski Gümüşhane: Harşit Irmağı’na dökülen, Musalla Deresi’nin yamaçlarında ve bugünkü kent merkezinin 4 km. güneybatısında bulunan ilk yerleşim yeridir. Zaha/Zanka daha sonra Argyropolis, Canca, Eskişehir adlarıyla bilinen yerleşimin ilk kuruluşuna ilişkin bilgiler kesin değildir. Yörede yaklaşık 35 kale kalıntısı bilinmektedir.

Bunların Roma ya da Bizans dönemlerinde yapıldığı sanılmaktadır.

Santa Harabeleri: Yağmurdere bucağı sınırları içerisinde olup, merkez ilçeye 90 km. uzaklıkta bulunmaktadır. Yerleşimin 17. yüzyılda kurulduğu sanılmaktadır. Santa yerleşimi 9 mahalleden ve 300’ü aşkın yapıdan oluşmaktadır.

Satala Antik Kenti (Sadak Köyü): Kelkit ilçesinin 17 km. güneydoğusunda Sadak köyündedir. Yörede XV. Legio Apollinaris armalı tuğla parçaları bulunmasıyla, buranın antik Satala kenti olduğu kesinleşmiştir. Bizans tarihçisi Prokopius, kentin tepelerle çevrili bir ovada kurulduğunu, İmparator Iustinianus’un surları onarttığını bildirmektedir. Satala kenti, Roma Lejyon Kampı çevresinde kurulup, gelişmiş ve imparatorluk döneminde Latin kültür merkezi olmuştur.

Satala Kalesi su kemerleri, tiyatro, agora ve diğer yapı kalıntıları kent ve çevresinde görülebilir durumdadırlar. Satala Kalesi’nin, Bizans İmparatoru Iustinianus tarafından onartıldığı bilinmektedir.

Diğer Tarihi Yapılar

Kaleler

Canca Kalesi: Kale şehir merkezinin Kuzeydoğusunda, Bağlarbaşı semtindedir. Gümüşhane-Bayburt karayolunun 5.kilometresinden 12 km.kuzeye gidilerek Kaleye ulaşılmaktadır.Evliya Çelebi, Seyahatname’sinde bu kaleden bahsetmektedir.

1530 metre yükseklikte olan Kale Ana kaya üzerine nispeten yuvarlak planlı olarak moloz taşlarla yapılmıştır.Kale olmaktan çok gözetleme kulesi niteliğindedir.Kule içerisinde bir su sarnıcı yer almaktadır.Doğu-Batı uzunluğu 12 metredir.Ayrıca yüksek duvarlar ile takviye edilmiştir.

Aşut Köyü Kalesi: Yapı, Kelkit İlçesi Aşut Köyü sınırları içerisindedir. Yerleşim alanından 500 metre yüksekte, yöreye hakim bir tepe üzerinde dir.Gözetleme ve savunma amaçlı olarak yapılan Kale’nin kalıntıları mevcuttur.

Edirne Köyü Kalesi: Yapı, Merkez Dörtkonak (Edire) Köyü sınırları içerisinde,Köye ulaşım yolunun üzerinde 200 metre mesafede yer almaktadır. Hakim kaya kütlesi üzerine Savunma ve gözetleme amacıyla yapılmıştır.Kale sur duvarlarının bir kısmı hale ayakta kalmıştır. Kaleye ulaşım patika yolla sağlanmaktadır
Kalecik Kalesi: Kale, Torul İlçesi kalecik Köyü sınırları içerisinde, ışık köyü ulaşım yolunun üzerinde Vadiye hakim bir tepeciğin üzerinde inşa edilmiştir. Korunma ve gözetleme amacıyla yapılmıştır. Kale surları iç ve dış kale olmak üzere iki bölümden oluşmuştur. Surlar tamamen ayaktadır.
Akçakale: Gümüşhane’nin Bağlarbaşı semtindedir. Kale olarak anılmakla beraber, küçük bir istihkam yeridir. Kale, bir kaya kütlesinden faydalanılmak suretiyle inşa edilmiştir. Daha sonra yapının üst kısmı tamamen yıkılmıştır.
Kov (Esenyurt) Kalesi: Merkez İlçe sınırları içindedir. Gümüşhane-Erzincan Devlet Karayolu üzerinde 21.kilometredeki ismi kov olan (Esenyurt) köyü sınırları içindedir. Kaleye 6 km’lik stabilize yolla ulaşılır. Kale 130 metre yükseklikteki bir ana kaya üzerine kuruludur. En yüksek noktası ise 1760 metredir.Kalenin kuzey cephesinin doğu-batı uzantısı yaklaşık 70 metredir. Kale dikdörtgen planlı ve burçlarla destekli bir yapıdadır.

Moloztaş ve harçla inşa edilen yapı içerisinde düzgün olmayan kare planlı bir iç kale görünümünde bir yapı yer almaktadır. Kale’nin dış duvarları1.5 metre kalınlığında iç mekan bölümleri 0.90 cm.kalınlığındadır. Duvarların iç kısımlarına ahşap kirişler yerleştirilmiştir. Tüm Kale birimleri ana kaya ile bütünleştirilmiştir. Girişin solunda bulunan burç içerisinde 5 mazgal açıklık bulunmaktadır bunların en geniş açıklığı 1 metredir

Krom (Vadisi) Kalesi: İl’in Kuzeyinde Yağlıdere Köyü Yayla yolunda çevreye hakim ve stratejik bir noktaya kurulmuştur.Kayalık bir alan üzerine inşa edilen 38x30 m boyutlarındaki kalenin güneybatı tarafında 10 metrelik,kuzeybatı tarafında 8 metrelik duvar kalıntıları mevcuttur.Diğer kısımları tamamen yalçın kayalıktır.

Ana kaya üzerine moloz taş malzemeden inşa edilmiştir. Mevcut şekli ile daha çok bir gözetleme kulesi görünümünde olup,Ortaçağ mimarisi özelliklerini yansıtmaktadır.

Kürtün Kalesi: İlçenin Yukarı Uluköy mahallesinin doğusunda olup,mahalleye tam hakim tepededir.Tepeye bakıldığında kaleyi görmek mümkün değildir.Çünkü kale tepenin içi oyularak inşa edilmiştir. Tepenin 8-10 metre kuzey yönünden yaklaşık 4 m2 genişliğinde bir girişi bulunmaktadır. Ancak söz konusu giriş çeşitli nedenlerle taşlarla doldurulmuştur. İçerisine giriş mümkün değildir. 

Yöre halkının bu kaleye izafeten bu bölgeye “Kaleyanı” adı vermişlerdir. Halkın anlattığına göre kaleye merdivenlerle inilmekte, iç mekan bir çok kat ve galeriden oluşmaktadır. Kalenin giriş kısmı dörtgen olup, köşeleri oval olarak bir çeşit harçtan yapılmıştır. Kalenin M.S. 6. yüzyılda Roma İmparatorluğu döneminde yapıldığı tahmin edilmektedir.

Övündü Köyü Kalesi:Kale, Merkez Övündü Köyü sınırları içinde yer almaktadır. Taş üzerinde zirveye hakim noktada gözetleme amacıyla yapılmıştır.

Keçi Kalesi: Merkez ilçe sınırları içerisindedir ve Kale bucağından geçen transit yol üzerinde bulunmaktadır. Bu kaleye halk arasında Kokanes veya Koans da denir. Kale, çok sarp bir kayalık üzerinde yer almaktadır. İhtişamlı bir görünüşe sahip olan bu kalenin iki yolu vardır. Kaleye giriş doğudandır. Kale, doğu ve batı arafından yüksek kalelerle takviye edilmiştir. Kale içerisinde bulunan iki yapı dikkati çekmektedir. Toprak seviyesinden biraz yüksekte olan yuvarlak kemerler dikdörtgen şeklindeki mekânlara aittir. Arka arkaya bulunan bu iki yapının aydınlığı sağlayacak hiçbir penceresi mevcut olmadığından, bunların zindan olarak kullanıldığı tahmin edilmektedir. Kalede ayrıca vadiye inen gizli su yolları da mevcuttur.

Gümüşkaya Kalesi: Dibekli köyünün kuzeyinde dağlar arasındadır. İki dağ arasına açılmış girişin üzerindeki yazıt yeri boştur. Kalenin yakınındaki kayalarda gözcü kuleleri, kale içinde düzgün tabanlı, duvarlarında nişler bulunan küçük bölmeler vardır. Yapının çevresinde taş basamaklar yuvarlak bir yapı kalıntısı ve su deposu bulunmaktadır. Burada çeşitli dönemlerden çanak, çömlek, çini parçaları, cam gereçler, gözyaşı şişeleri, ikonlar ve takılar bulunmuştur.

Gümüştuğ (Avliyana) Kalesi: Torul ilçesine 30 km. uzaklıkta Gümüştuğ köyündedir. Irmağın her iki yakasındaki kalıntılarda Bizans döneminden silahlar, “Konstantinata” basımlı sikkeler bulunmuştur. Sol kıyıda bulunan kalede, 1,5 m. yükseklikte, biçimlendirilmiş beş sütunun, bir tapınağın kalıntıları olduğu bilinmektedir.

Camiiler ve Türbeler

Süleymaniye Camii: Eski Gümüşhane yerleşim yerinde, Süleymaniye Mahallesi’ndedir. Kanuni Sultan Süleyman’ın yaptırdığı cami, onarımlar yüzünden özgünlüğünü yitirmiştir. Selçuklu geleneğini sürdüren dikdörtgen planlı yapı, mihrap önüne dikey uzanan üç neften oluşmaktadır. Kalın, silindirik gövdeli minare sağlamdır. Geçmişte 6 ahşap direğin taşıdığı düz toprak dam değiştirilmiş, çatıyla örtülmüştür. Camiye bitişik medrese günümüze ulaşamamıştır.

Küçük Camii: Eski Gümüşhane yerleşim yerinde Süleymaniye Camii’nin arkasında bahçeler içindedir. Yapımıyla ilgili bilgiler kesin değildir. 12. yüzyıl başlarında Danişmendlilerin yöreye gelişlerinden sonra yapıldığı sanılmaktadır. Kare planlı, tek kubbelidir. Yaklaşık 10 m. yüksekliğindeki kubbe küçük taşlarla örülmüştür. Kapı ve pencereler yuvarlak kemerlidir. Sivri kemerli mihrap, gri renkte taştan yapılmıştır.

Çamur Köyü Kümbeti: Yapı, Kelkit İlçesi Çamur Köyüne 5 km mesafede yolun altındadır. 8 gen üzerine düzgün yontma taşla inşa edilmiştir. Kubbe iç kısımdan kiremit örtüyle tamamlanmıştır. Yapının güney-doğu tarafında giriş kapısının sol yönünde kitabesi vardır. Giriş kapısı tahrip olmuştur. Kümbetin yapılış planından Selçuklu dönemi eseri olduğu anlaşılmaktadır.

Firdevs Hatun Türbesi: Şiran’a giderken Çilhoroz dağı üzerinde yoldan 20 metre solda yer alan Firdevs Hatun Türbesi, kesme taştan sekizgen bir plan üzerine yapılmıştır. Türbenin kuzey cephesinde giriş kapısı, diğer cephelerde birer penceresi vardır. Kubbesi ve saçakları onarım görmüştür. Kuzey cephesinde giriş kapısı üzerinde kitabeler yer alan türbede 964/1566-1567 tarihinde yapılmıştır. Halen Yunus Emre İlköğretim Okulu bahçesinde bulunan köfeki taşına yazılı kitabenin de buradan söküldüğü anlaşılmaktadır.

Köfeki taşına yazılı kitabede;

1. O mübarek Şehit Firdevs Hatun…
2.Torul…ve anne ve babasına… yazılıdır.

Hasan Çagırgan Baba Türbesi: Gümüşhane-Erzurum yolu üzerinde Gümüşhane’ye 12 km uzaklıktaki Tekke Beldesindedir. Yapı Kare plan üzerine yapılmıştır. Asıl türbe kısmı ve eklentisi olmak üzere sonradan ilave yapılarak iki kısımdan oluşmuş, dikdörtgen planını çevrilmiştir. Üzerindeki kitabeye göre H.990 Recep/ M.1582 yılında yapılmıştır. Her iki bölüm de tamamen kesme taştan yapılmıştır. Bunlardan doğuda olanı yuvarlak kemeriyle dikkat çeker. Asıl Türbe kısmının üzerinde dışa yansımış tromplar, sekiz köşeli taş piramit külah dikkati çeker.

Kitabe ve Anlamı :

-Hâzihi mezâru’ş–şerifeti’l-merhum el-mağfur Baba Çağırgan, evliyâu’s-salikati harrarahu fi mahı Recep senete tis’ine ve tis’umie:

(Burası merhum, mağfur, feryad eden Evliya Çağırgan Baba’nın şerefli mezarıdır. 990 yılının recep ayında “Temmuz 1582”onu yazdı.)

Mısıroğlu Türbesi: Yapı, Süleymaniye Mahallesi, Süleymaniye Cami altındaki mezarlıkta bulunan türbe Mısırlı Zade Hacı Tahir Efendiye aittir. 1840 yılında ölmüştür. Türbe ölümüne mütakip yapılmıştır. 1760 yılında mısırda doğan Hacı Tahir Efendi Dedesi Mısır Kethüdası Süleyman ağadır. Eğitimini El- Ezher Üniversitesinde tamamlamış, daha sonra bu Üniversitede din alimi olarak uzun süre görev yapmış ve Gümüşhane’ye dönmüştür.

Kilise ve Şapeller

Santa Çınganlı Kilisesi: Merkez Dumanlı Köyü Köyünde bulunan Kilise Santa yerleşiminin en alt kesimindedir. Bazilikal dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksektir. Tek girişi batıdan sağlanmış olup, girişin üzeri yuvarlak kemerlidir. 

Neflerini dikine geçen beşik tonozun kuzey bölümü sağlamdır. Kilisenin taşıyıcıları ve tavanı çökmüştür. Kapı, pencere, taşıyıcılar ve kemerler düzgün yontma taştan diğer kısımlar ise moloz taştan yapılmıştır.

Santa İşhanlı Kilisesi: Merkez ilçede, İşhanlı Mahallesi’nin merkezinde yer almaktadır. Planı kareye yakındır. Üç nefli olup, geleneksel plan uygulanmıştır. İşhanlı Kilisesi 19. yüzyılda, Geç Bizans Devri mimarisine göre yapılmış olup bazilikal planlıdır.

Santa Terzili Kilisesi: Yapı, merkez Dumanlı (Santa) Köyü terzili Mahallesinde kilisenin kuzeydoğusunda yer almaktadır. Kare planlı bu mezar yapısı kiboryon tarzında düzenlenmiş olup, 3.56x3.56 m boyutlarındadır. Dört köşesinde “L” şeklinde payeler kullanılmış ve yuvarlık kademeli kemerlerle dört yöne açılan martiryumun üzeri tuğla tonozla kapatılmıştır.

Üst örtüsü kısmen tahrip olmuş kemer üzerinde bitkisel bezemeli bir rozet işlenmiştir. Düzgün kaliteli, sarımtırak kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Bölgede inşa edilen yapılar arasında en kaliteli taş işçiliğine sahiptir. Hemen kuzeyinde bir çeşme vardır.

Santa Piştovlu Kilisesi: Merkez ilçe sınırları içerisinde bulunan yapı, Santa yayla/köy yerleşiminin yönetim kilisesi olarak, tasarlanmıştı. Doğusunda bir çeşme yer almaktadır. Yapı üç nefli bir plana sahiptir. Her nef doğuda bir apsisle belirlenmiştir. 

Örtüyü taşıyan sütunlar tamamen yok olmuştur. Semerdam çatının içten sadece esas büyük apsis alınlığı kalmıştır. Esas apsis ve protesisler de oldukça tahrip olmuştur. Yapıda içten kuzey yüzdeki "Azizler Topluluğu" freskleriyle güneydeki anıtsal giriş özgünlüğünü korumaktadır. Yapının yapım tarihi kesin olar

Hagios Georgios Manastır Kilisesi: Hutura köyüne giden yolun sağında, tepe üstünde manastır kalıntısı ve kilise vardır. 14. yüzyılın ilk yarısında Trabzon Prensi Aleksios Komnenos yaptırmıştır. Kilise 1509'da keşiş Ananias, 1624'te Georgios Stratilatis tarafından onartılmıştır. Ayrıca Sultan II. Abdülhamit döneminde onarıldığını gösteren yazıtı da vardır. Haç planında, kubbeyle örtülü bir yapıdır. 

Apsis önüne yerleştirilen birer payeyle doğu-batı yönüne genişleme göstermiştir. Haç kolları beşik tonoz örtülüdür. Ana ve yan yüzler yarım sütunçelerle üç bölüme ayrılmış, bu bölümlere yuvarlak kemerli pencereler açılmıştır. Batı yönünde, ortada üstü kapalı sütunlu ana giriş vardır. Yapı, bitki (üzüm, kıvrık dal, palmiye), halat, ejder motifleri ile bezelidir. Pencere üstlerinde İsa'nın monogramları ve Aziz Georgios'un simgeleri işlenmiştir.

Ayvalos Kilisesi: Kilise, merkez ilçe sınırları içerisinde olup, Mescitli köyünden Arnavutlu Yaylası’na giderken yolun sağında yer almaktadır. Küçük, dikdörtgen planlıdır. Kapısı düz olup, üzerinde beşik tonozlu alınlığı vardır. İç duvarlardaki freskler halen belli olmakla birlikte, genelde tahrip olmuştur.

Panaghia (Meryem Ana) Manastır Kilisesi: Torul ilçesinin, Büyük Çit Vadisinde, Çit Deresi'nin sol tarafındaki yamaç üzerindedir. Yüksek duvarlarla çevrili avlu ve kilise kalıntısı görülebilir. Khaldea Metropolitliği’ne bağlı 7 kiliseden biridir. Kiliseyi ilk kez 890-900 tarihleri arasında üç keşişin kurduğu bilinmektedir. Daha sonra Trabzon Komnenosları döneminde ve 19. yüzyılda onarılmıştır. Haç planlı yapının daire biçiminde üç apsisi vardır. Ana mekânı örten kubbe, Trabzon Ayasofya Kilisesi’ndekine benzemektedir.

Olucak (İmera) Manastır Kilisesi: İl merkezine 15 km. uzaklıktaki Olucak köyündedir. Olucak (İmera) köyü eski yerleşimdir. Manastır, yerleşim yerinde günümüze en sağlam gelen yapılardan biridir. köye hâkim geniş bir alana yapılmıştır. Bahçe duvarının kuzey bölümünde şapel ve bir kaç odacık bulunmaktadır. Yazıtında 1350 tarihinde yaptırıldığı belirtilmekle birlikte 19. yüzyıl içinde onarım gördüğü sanılmaktadır.

Dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir.Kilisenin batıdan açılan yuvarlak kemerli tek girişleri bulunmaktadır.Dıştan girişleri üzerine sivri kemerli bir alınlık düzenlenmiş alınlıklar içerisine mavi kök boyalarla yapılmış hac motifleri işlenmiştir.İçlerinde sıva kalıntıları üzerinde büyük ölçüde silinmiş olan fresko tekniğinde yapılmış resimlerin kalıntıları bulunmaktadır.Resimlerin dini içerikli figürler olduğu anlaşılmaktadır. Yapının üst örtüsü çökmüştür.

Sanata Çakallı Kilisesi: Çakallı (Yaylaköy) yerleşim yerinin merkezinde yer almaktadır. Kilise üç nefli ve bazilika planlıdır. Kilisenin ana taşıyıcı duvarları genelde sağlamdır. Örtüsü tamamen yıkılmıştır. İki girişten biri batıda diğeri ise kuzeydedir. Işıklandırma dengeli bir biçimde yan duvarlar ve apsislere yerleştirilmiş pencerelerle sağlanmıştır. Köşelerde yontu taşı kullanılmıştır. Kilise 19. yüzyıl mimari özelliklerini taşımaktadır.

Çakırkaya (Kalur) Kilisesi: Şiran İlçesi Çakırkaya Köyü Kozağaç Mevkiinde bulunan Çakırkaya Kilisesi Kaya Kütlesinin gayet itinalı bir işcilikle oyulması suretiyle meydana getirilmiştir. Doğu-Batı istikametinde sıra destek sütunuyla üç nefe ayrılmıştır. Payeler arasında kalan dört sütunun meydana getirdiği kare bölümü örten kubbeli tonoz pandantifli olarak kullanılmıştır.

Ana ve yan apsislerde nişleri bulunan kilisenin batı duvarındaki iki sıra niş dizisi ise ahşap bir galerinin daha önceleri var olduğunun izlenimini vermektedir. Normal mimari unsurlarla yapılan Çakırkaya kilisesinin batısında dikdörtgen planlı apsisinde üç büyük niş bulunan bir şapel mevcuttur. Kayalıklar üzerinde ana kayaya oyulmuş üç nefli ve yanında küçük bir şapeli bulunan kaya kilisesidir.

Çevreköyü (Zimon) Köyü Kilisesi: Şiran İçlisi Çevrepınar Köyündedir. Şiran-Gümüşhane yolunun batısında 12.5 eninde 10 metre boyunda 4 ana sütun üzerine oturtulmuş, ana kubbede buna bağlı küçük sütunlar ile 6 adet kubbesi bulunmaktadır.Sütün başlıkları geometrik desenlerle şekillendirilmiş sütunlar kurşun eritilerek üst,üste konulmuştur.Yapının ses yankısının sağlanması için ana kubbede karşılıklı küpler konularak ses dizaynı sağlanmaya çalışılmıştır.Kilise giriş kapısı işlemeli olup, Papaz yeri diye anılan kısım harap olmakla birlikte özelliğini korumuktadır.

Çinganlı Kilisesi: Merkez Dumanlı Köyü Köyünde bulunan Kilise Santa yerleşiminin en alt kesimindedir. Bazilikal dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksektir. Tek girişi batıdan sağlanmış olup, girişin üzeri yuvarlak kemerlidir. Neflerini dikine geçen beşik tonozun kuzey bölümü sağlamdır. Kilisenin taşıyıcıları ve tavanı çökmüştür. Kapı, pencere, taşıyıcılar ve kemerler düzgün yontma taştan diğer kısımlar ise moloz taştan yapılmıştır.

Aşağıdere Kilisesi: Yapı, Torul İlçesi Zimera (Atalar) Köyü Aşağı dere mahallesindedir. Kilisenin bulunduğu yerde yerleşim yoktur. Dikdörtgen bir alan üzerine tek nefli bazılikal plan şema üzerine inşa edilmiştir. Tek girişi güneyden açılmaktadır.

Üst örtüsünün batı tarafı yıkılmıştır. Tek apsisi içten ve dıştan yuvarlaktır. Kapı ve kemerleri, düzgün yontma taştan yapılmış, beden duvarları ve beşik tonozlu örtüsü, moloz taşla örülmüştür.

Arpalı Köyü Kilisesi: Yapı, Torul İlçesi Arpalı Köyünde bulunmaktadır. Dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Batıdan sağlanan tek girişi vardır. Giriş kapısının üstünde yuvarlak kemerli alınlığın üzerinde 1865 tarihli kitabesi vardır. Günümüzde cami olarak kullanılan eserin apsis pastaporion hücreleri yıkılmıştır. Kilise çevre duvarlarla çevrili olup, girişi kare planı üzerine altıgen bir geçişle altı sütun üzerine bir çan kulesi ile sağlanmaktadır. 

Yöre kiliseleri içerisinde çan kulesi olan tek kilisedir. Orijinal kapısı, halen mevcut olan kilisenin sur duvarları içerisinde rahiplere ait mezarlar mevcuttur.kapı, pencere, kemerler,köşeler ve sütunlar düzgün yontma taşla, beden duvarları ise moloz taşla örülmüştür.

Alpullu Kilisesi: Yapı, Torul İlçesi Cebeli Köyü, Karaca (Masura) mahallesindedir. Dikdörtgen bir alan üzerine tek nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Batı açılan tek girişi vardır. Girişin üzerinde yuvarlak kemerli bir alınlık yer almakta ve içerisi boş bulunmaktadır. Doğu cephesindeki apsis beş genli yapılmış, içten yuvarlak tarzda düzenlenmiştir. 

İki mazgal penceresi mevcuttur. Kilisenin üst örtüsü beşik tonozla örtülü olup, günümüze kadar sağlam olarak gelmiştir. Kapı, pencere, taşıyıcılar, kemerler düzgün yontma taştan, beden duvarları ise 0,90 metre kalınlığında moloz taştan örülmüştür.

Pavrezi Şapeli: Merkez ilçe sınırları içerisinde bulunan şapel, Mescitli (Beşkilise) köyü yakınında Pavrezi'dedir. Küçük boyutlarda, dikdörtgen planlı, tek nefli bir yapıdır. Apsisin beşik tonozunda 1405'de yapıldığını gösteren yazıtı vardır. Yapı, iç duvarlarını süsleyen freskleri ile ünlüdür. Bu duvar resimlerinde, İncil’den alınan sahneler ve kilise büyükleri canlandırılmıştır. Bunlar son dönem Bizans resminin başarılı örnekleridir.

Çinganlı Kilisesi: Merkez Dumanlı Köyü Köyünde bulunan Kilise Santa yerleşiminin en alt kesimindedir. Bazilikal dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksektir. Tek girişi batıdan sağlanmış olup, girişin üzeri yuvarlak kemerlidir. 

Neflerini dikine geçen beşik tonozun kuzey bölümü sağlamdır. Kilisenin taşıyıcıları ve tavanı çökmüştür. Kapı, pencere, taşıyıcılar ve kemerler düzgün yontma taştan diğer kısımlar ise moloz taştan yapılmıştır.

Köprüler 

Tohumoğlu Köprüsü: Gümüşhane-Erzurum yolunun Tohumoğlu kesimindedir.Selçuklu dönemi yapısı olduğu sanılmaktadır. İki gözlü hafif sivri kemerli bir köprüdür. Küçük taşlardan yapılmıştır.Gözlerindeki küçük nişlerin çinilerle süslü olduğu söylenmektedir. Ekim 1575 Ferruh Zad Oğlu Halebi tarafından yaptırılmıştır.

Gümüşkaya (Kodil Bahçe) Köprüsü: Gümüşkaya yolu üzerindedir. Tek gözlü ve kesme taştan yapılmıştır. Hafif sivri kemerlidir ve günümüzde hala kullanılmaktadır.

Meryem Ana Köprüsü: Büyük Çit Vadisi’nde ve Çit Deresi üzerinde aynı adı taşıyan iki köprü vardır. Her iki köprünün de Meryem Ana Kilisesi’ne ulaşımı sağlamak amacıyla yapıldığı sanılmaktadır. Tek ve geniş gözlüdür.

Hafif sivri kemerli, küçük taşların dizilmesi ile yapılan köprü tek ve geniş gözlüdür. Günümüzde de kullanılmaktadır.Yapının yan duvarları ise moloz taşla örülmüştür.

Gümüşhane Köprüsü: Yapı,Gümüşhane Merkezde Karakol binası yanında Harşit çayı üzerindedir.İki caddeyi birbirine bağlamakta, iki kemeri mevcut olup,biri yuvarlak,diğeri sivri kemerlidir. Kesme taş köprünün üzerine sonradan ilave korkuluklar eklenmiştir. Üç gözlü köprünün tek gözü doldurulmuştur. Kalan iki gözünün ortasındaki kitabeye göre Recep 938/Ekim 1575’te Ferruh Zat Oğlu Halebi tarafından yaptırılmıştır. Bu tarih lll.Sultan Murat’ın (1574-1595) saltanat günlerine tesadüf etmektedir.

Kitabenin açıklaması :

1- Allah bu köprüden su akıtsın,Sahibi ;Ferruh Zad oğlu Halebi.
2- Dokuz yüz seksen üç senesinin Recep ayında

Kanberli Köprüsü: Merkez Canca Mahallesindedir. Harşit Çayı üzerende yer alan köprü tek gözlü yontma taşlarla inşa edilmiştir. Osmanlılar döneminde yapıldığı sanılmaktadır. Kısmi bir onarımdan geçirilen köprünün kitabesi yoktur.

Ardesa Köprüsü:Torul ilçe merkezinde bulunan köprü 1890 senesinde kesme taştan yapılmıştır. Dere yatağı içinde bulunan iki ayak ve kenarlardaki ayaklar üzerinde yükseltilmiştir. Ayaklar arasında yuvarlak kemerler bulunmaktadır. Köprü korkulukları da kesme taştan yapılmıştır.

Yıldız Köyü Köprüsü: Yıldız Köyünde bulunan yapı, İlçenin 14 km. güneybatısındadır. Köyün hemen girişindeki yapı 26 metre uzunluğunda 3.85 metre genişliğinde ve 9 metre yüksekliğindedir. Sivri Kemerli,Kemer kısmı düzgün kesme taştan yapılmış, yan bağlantı bölümleri ise, moloz taştan örülüdür. Güneydoğusu kısmen yıkık durumdadır.

Zigana Eski İpek Yolu Köprüsü: Yapı, Torul İlçesi Kalkanlı (Zigana) köyü sınırları içerisinde tarihi ipek yolu üzerindedir. Tek ve sivri kemerli yapının kemeri düzgün yontma taşla yapılmış olup, diğer kısımlar moloz taşla tamamlanmıştır.

Taş Köprü: Yapı, Merkez Yağmurdere Köyü taş köprü mevkiindedir. Taş köprü Yaylası ve çevresi ismini bu Köprüden almaktadır. Köprü iki ana kaya kütlesi üzerine oturtulmuş olup, tek gözlü yuvarlak kemeri düzgün kesme taştan yapılmış, diğer kısımları ise moloz taşla tamamlanmıştır.

Söğütağıl Köyü Köprüsü: Yapı, Merkez Söğütağıl köyü içindedir.Düzgün yontma taşla yapılan tek kemerli köprünün diğer kısımları moloz taşlarla tamamlanmıştır.

Mağaralar

Karaca Mağarası: İlin 17 km. kuzeybatısında, Torul ilçesine bağlı Çebeli köyü sınırları içindedir. Denizden 1550 m. yükseklikte bulunan mağaranın damlataşı şekilleri, sarkıtları, dikitleri, sütunları, bayrak şekilleri, org desenli duvarları, mağara çiçekleri, incileri ve traverten basamakları eşine az rastlanır güzelliklerdendir.

Mağaranın toplam alanı 1500 m. ve uzunluğu ise yaklaşık 100 m’dir. Yatay olarak gelişme göstermiş ve yaklaşık elipse benzeyen dört ayrı salonun birbiri ile birleşmesinden meydana gelmiştir. Bu salonlardan, ikisi çatlak sistemlerden sızan suların oluşturduğu duvar damlataşları ile ikiye bölünmüş ve böylece salon sayısı altıya çıkmıştır. Damlataşları oluşumları bakımından hem çok zengin renk ve şekilleri arz eder. Mağara içerisinde sarkıtlar, dikitler, sütunlar, bayrak şekilleri, org desenli duvarlar, mağara çiçekleri, mağara incileri, traverten havuzları ve traverten basamakları görmek mümkündür.

Arılı Mağarası: Torul-Gümüşhane kara yolu üzerinde bulunan İkisu köyünün Bahçecik Mahallesi üstündeki kayalık falez üzerindedir. Mağaraya Bahçecik Mahallesi’nden bir saatlik bir yürüyüşle ulaşılabilir. 

Mağaraya giriş oldukça zordur. Girişteki geniş ve yüksek salonun tabanı küçükbaş hayvan gübresi ve üstte kalın guana (yarasa gübresi) ile örtülüdür. Karaca Mağarası’ndan daha büyük ve daha zengin oluşumlara sahiptir. 

İkisu Mağarası, Harşit Çayı’nın kuzeyindeki dağların zirvelerini oluşturan kireçtaşı kayaları içinde gelişmiştir. Giriş salonundan sonraki bölümler mağaranın sonuna kadar sarkıt, dikit ve sütunlarla süslüdür. Duvarlar ve tabanın büyük bir bölümü damlataşlarla kaplıdır. Bazı bölümlerde ise su ile dolu damlataş havuzları vardır.

İkisu Mağarası:Torul-Gümüşhane kara yolu üzerinde bulunan İkisu köyünün Bahçecik Mahallesi üstündeki kayalık falez üzerindedir. Mağaraya Bahçecik Mahallesi’nden bir saatlik bir yürüyüşle ulaşılabilir. 

Mağaraya giriş oldukça zordur. Girişteki geniş ve yüksek salonun tabanı küçükbaş hayvan gübresi ve üstte kalın guana (yarasa gübresi) ile örtülüdür. Karaca Mağarası’ndan daha büyük ve daha zengin oluşumlara sahiptir. 

İkisu Mağarası, Harşit Çayı’nın kuzeyindeki dağların zirvelerini oluşturan kireçtaşı kayaları içinde gelişmiştir. Giriş salonundan sonraki bölümler mağaranın sonuna kadar sarkıt, dikit ve sütunlarla süslüdür. Duvarlar ve tabanın büyük bir bölümü damlataşlarla kaplıdır. Bazı bölümlerde ise su ile dolu damlataş havuzları vardır.

Ardıçlı Mağarası: Merkez Dörene köyü yakınındaki Loncunos harabelerinin yukarısında üç bacak tepenin kayalık dik yamacındadır. Mağara Dörene köyüne bir saatlik yürüyüş mesafesindedir. 

Mağaranın geniş ve yüksek bir girişi vardır. Bu kısımda yakın tarihte insanların barındığını gösteren kazı izleri vardır. Mağara orta bölümlerde çok daralmakta ve yarık şeklini almaktadır. Son bölümde 15 m. lik dik bir inişle geniş bir salona ulaşılır. 

Mağaranın genelinde damlataşı oluşumları azdır. Ancak mağaranın son kısımlarında duvarlar tamamen damlataşları ile kaplıdır. Ayrıca son bölümdeki salon sarkıt ve dikitlerle süslüdür.

Üçbacalı Mağara: Gümüşhane-Şiran karayolunun üzerinde bulunan Karamustafa köyü kuzeyinde yükselen dağlık alanın tepesindedir. Burası, ortalama yüksekliği 2100 m. olan bir platodur. Mağara, platonun 600 m. kuzey doğusundadır.

Üçbacalı Mağara yatay ve dar bir girişten sonra, tavan çökmesi sonucu gelişmiş geniş bir dikey girişe daha sahiptir. Dikey giriş 10 m. çapında ve 4 m. derinliğindedir. Bu dikey girişten sonra mağaranın tabanı kaya bloklarla kaplıdır. Daha sonra 10 ve 14 no lu ölçüm noktaları arasında geniş fakat çok basık bir salon yer alır. Bu salonun tabanı toprak ve yarısı gübresi ile kaplıdır. Daha sonra mağara dar bir kanyon şeklinde devam eder. Tavan yüksekliği 10-19 m. civarındadır.

Açık gri ve oldukça saf kireçtaşlarının mağara oluşumlarına büyük etkisi olmuştur. Mağaranın orta bölümü ve son bölümü damlalaş oluşumları bakımından oldukça zengindir. Mağaranın sonunda 10 m. uzunluğunda ve 1 m. derinliğinde bulunan göl mağaranın su varlığını göstermektedir. Bu gölden yağışlı havalarda aşağıya akan sular bol miktarda damlataşı oluşumlarına neden olmaktadır. 

Altıntaş Mağarası: Köşe ilçesi Altıntaş ve Yenice köyleri arasında mağara sırtı mevkiindedir. Bu iki köyü birbirine bağlayan yoldan 5 dakikalık bir yürüyüşle mağaraya ulaşılabilir.

Mağara, yataya yakın bir uzanımla gelişmiştir. Mağaranın başlangıç ve orta bölümlerinde az miktarda sarkıt, dikit ve sütunlar olmasına karşın son bölümlerde damlataşı oluşumları oldukça yoğundur. Sarkıt ve dikitler doğal görünümlerini korumalarına rağmen insanlar tarafından kısmen tahrip edilmiştir.

Sit Alanları

TESCİL EDİLMİŞ TAŞINMAZ KÜLTÜR VE TABİAT VARLIKLARI İLE SİT ALANLARI (AĞUSTOS 2005)

Sit Alanları

Arkeolojik Sit Alanı : 11

Kentsel Sit Alanı : -

Doğal Sit Alanı : 3

Tarihi Sit Alanı : -

Diğer Sit Alanları

Kentsel ve Doğal Sit : 1

Toplam : 15

Kültür (Tekyapı Ölçeğinde) ve Tabiat Varlıkları : 164

GENEL TOPLAM : 179