İnak: inag

İnaḳ nedir? inag ne demektir? İnaḳ unvanı nedir? İnak Şurası nedir?

İnaḳ (Inak, inag); İslâm öncesi dönemden XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar, Türk, Moğol ve Abbasiler dönemi İslam devletlerinde kullanılan bir yöneticik unvanıdır. 

Prof. Dr. Hakkkı Dursun Yıldız, 1971 tarihli, "Abbasiler Devrinde Türk Kumandaları II - Inak et-Türkî" başlıklı makalesinde et-Türkî'nin neden Inak olarak anıldığını izah ederken, sözcük hakkında şu tespitlerine yer vermiştir: 

İslam kaynaklarındaki imlaya göre bu kelimeye eski Türk lugatlerinde tesadüf etmedik. Ancak takının Nun olarak düşünülmesi kelimeye açıklık kazandırır. Uygurcada «ınak» diye dost, arkadaş manasma gelen bir kelime ve «lnak kulı» şeklinde bir özel isim vardır. Eski Türk lugatlerinde «inak», «inah» ve «ınak» gibi «güvenilen ve inanılan kişi » anlamına gelen kelimeler bulunmaktadır. Kitab-ı Dede Korkut'ta hakanın maiyetinde bulunan en inanılır ve güvenilir kimseye verilen bir ünvan olarak geçmektedir. Şecere-i Terakime'de de Dede Korkut'ta olduğu gibi bir ünvan şeklinde geçmektedir. Bunların yanında eski Anadolu metinlerinde yine aynı manaya gelen «ınak», «ınağ» ve <~:ınah»  şeklinde kelimeler bulmak mümkündür. İslami · Türk devletlerinde ve Moğollarda bu kelime isimle beraber bir nevi ünvan şeklinde kullanılmaktadır.  Verrneğe çalıştığımız bu kısa izahat, kelimenin aslının türkçe olduğunu, İslam kaynaklarına belki de bir müstensih hatası olarak yanlış geçtiğini göstermektedir" diyerek sözcüğün Türkçe kökeni konusunda araştrıma yapılmasını tavisye etmekteydi. 

Prof. Dr. Ahmet Taşağıl'ın TDV İslam Aksiklopedi için kale aldığı "İnak" başlıklı makalede ise sözcük hakkında şu bilgiler aktarılmaktadır: 

Arap harfleriyle ايناق، اينق، اناق ve عناق şeklinde yazılan inaḳ/inag kelimesi Türkçe “güvenmek, itimat etmek” anlamına gelen ina(n)mak kökünden türemiştir; aynı zamanda “sığınak, sığınılacak yer” demektir. Eski Uygurca’da inak/inagın “güven, sığınak, ümit; dost, arkadaş”, aynı kökten türeyen inalın (yinal, yenal) memuriyet-rütbe unvanı ve şahıs adı, inançın ise (yinanç) yine şahıs adı olarak ve “vezir, mutemet, nâzır” anlamlarında kullanıldığı bilinmektedir. Hazar Hakanlığı’na bağlı olarak yaşayan Macarlar’ın yedi boyundan birinin adı Yinö (inak) idi. Oğuz destanında inak hükümdarın çok yakın adamları arasında zikredilmektedir. Kelime Moğollar döneminde de inag şekliyle “hükümdarın mahrem dostu, mutemet adamı” mânasına geliyordu .Devletinin teşkilâtını daha çok eski Türk geleneğine uydurmaya çalışan Cengiz Han da bu unvanı kurduğu sisteme dahil etmişti; sürekli biçimde maiyetinde bulunan, onun en yakın dostu ve müşaviri olan nökerlere (nedim) inag deniliyordu. Bu unvan XV. yüzyıl Çağatayca’sında imparatorluk temsilcisi karşılığındadır; Timur’un kumandanları arasında da İnag Humârî adında bir kişi bulunuyordu. Farsça kaynaklarda inakān ve inakıyân şekillerinde çoğul olarak da kaydedilen inakın bazan “hükümdarın mühürdarı” anlamında kullanıldığı görülür (geniş bilgi için bk. Doerfer, II, 217-219). Bugünkü Farsça’da ise اناق (emin, güvenilir) ve ايناق’tan (hükümdarın en yakın danışmanı) başka bir de عنق imlâsıyla yazılan “arkadaşlar grubu; asiller, şehzadeler” anlamında bir kelime bulunmaktadır.

İnal kelimesi ilk defa VIII. yüzyıl Uygur Budist metinlerinde “Ten͡gride bolmuş inal” şeklinde görülmektedir. Yine eski Türk belgelerinde İnal Öge ve İnal Çor isimlerine rastlanmaktadır; 716 yılında babası Kapgan’ın yerine geçen ve kısa bir süre kağanlık yapan İnel’in adı da muhtemelen bu unvanla ilgilidir. Dîvânü lugāti’t-Türk’te “annesi hatun kökten, babası halktan gelen gençler için bir hitap şekli” olarak tarif edilirke, Kutadgu Bilig’de “beyzade, inanılır insan” anlamında kullanılmıştır. Tuğrul Bey’in anne bir kardeşi İbrâhim de Yinal unvanını taşıyordu. Oğuz destanında, Çin seferinden dönen Oğuz Han’ın Almalık yakınlarındaki kanlı bir savaşta öldürdüğü söylenen İnal Han’ın Kırgız hükümdarı olduğu anlaşılmaktadır. Moğol belgelerinde Cengiz’in oğlu Cuci’ye bağlandığı belirtilen Kırgız reislerinden birinin adı da İnal’dır. Bu durumdan ve yine Cengiz Han’ın, Oyrat reisi Kuduka-beki’yi mükâfatlandırmak maksadıyla oğlu İnalçi’ye kendi kızını vermesiyle ilgili kayıtlardan İnal ve ondan türetilen isimlerin Moğollar arasında yaygın olduğu belli olmaktadır. Diğer taraftan Kıpçak hanlarından birinin adı da İnal Öz idi. Daha sonra Çağatayca’da ve Kırgızlar arasında Moğol ve Tacikler’in hükümdarı karşılığında inal tabiri kullanılmıştır. İdil (Volga) Bulgarları’na ait bir mezar taşında İbrâhim İnal isminin yazılı olmasına dayanarak bu ad ve unvanın onlar tarafından da benimsendiği söylenebilir.

VIII. yüzyıl Orhon yazıtlarında Tarduş İnançu Çor ve İnançu Apa Yargan Tarkan, bir Yenisey kitâbesinde El öğesi İnançu Bilge ve Uybat kitâbesinde “Urung başı ertim, inançı ertim” ibarelerinde “bakan” anlamında kullanılan inanç kelimesi Uygurca Budist metinlerinde, “El inanç tirek; ol ödün inançları, buyrukları” şeklinde geçmektedir. 627 yılında Doğu Göktürk Devleti’ne karşı bağımsızlığını kazanan ve Çin ile siyasî ilişki kuran Sir Tarduşlar’ın kağanının Çince yazılışı “İ-nan” olan adı da muhtemelen Türkçe İnan’ın karşılığı idi. Bu isme, Fergana dolaylarında Mughon yakınlarındaki bir mezarda bulunan bir yüzüğün üzerinde de Göktürk alfabesiyle yazılmış olarak rastlanmıştır. 820 yılında bir Çin prensesini almak üzere T’ang hânedanı sarayına İnançu Külüg Çigşi unvanlı bir elçi gönderilmiştir. Turfan metinlerinde “vezir-nâzır”, Dîvânü lugāti’t-Türk ve Kutadgu Bilig’de “inanılır, güvenilir kişi” anlamlarına gelen inanç, X. yüzyılda İnanç Tirek (Çince’si Yin-nan Ti-lio) gibi Uygur elçilerinin adları arasında görülmektedir. Selçuklu emir, ferman ve mezar taşlarında Uluğ İnanç, İnanç Atabek, İnanç Bilge Tercüman Bek, İnanç Uluğ Müşrif Bek ve Artukoğulları’nınkilerde de İnanç Bilge Beygu Kutluğ Buka gibi unvanlar yer almıştır. 1100 yılında Sultan Muhammed Tapar ile Berkyaruk arasındaki Büyük Selçuklu sultanlığı için yapılan mücadelelerde İnanç Yabgu adlı bir kumandanın da adı geçmektedir. Hârizmşahlar Devleti zamanında Rey şehri emirinin adı İnanç Bey idi. İlhanlı Hükümdarı Gāzân Han, Şemseddin Ahmed Lâkûşî’yi Anadolu Selçuklu vezirliğine tayin ettiği menşurda Selçuklu divan geleneğine uygun olarak inanç lakabını kullanmıştır ki bu bütün Selçuklu emirlerine gönderilen ferman ve menşurlarda da vardı. Meselâ IV. Kılıcarslan tarafından Dîvân-ı İstîfâ’nın başına getirilen Mecdüddin Mehmed için Uluğ İnanç Bilge unvanı kullanılmıştır. Hatta diğer İslâm devletlerinden gelen mektuplarda da bunların ihmal edilmediği dikkat çeker. İnanç unvanına Artuklu, Mengücüklü ve Saltuklu kitâbelerinde de rastlanır. XIV. yüzyıl Çağatay ve Kıpçak lehçelerinde aynı mânalara gelen kelime Naymanlar arasında da İnanç Bilge Han şahıs adında görülmektedir.

İnak unvanı Timurlular’dan sonra Orta Asya’da sadece Buhara, Hîve ve Hokand hanlıklarında kullanılmıştır. Buhara Hanlığı’nda başveziri takip eden ve hükümdarın emirlerini halka ulaştıran görevliye “büyük inak”, hanın sekreter ve mühürdarlığını yapan görevliye de “küçük inak” deniliyordu; zamanla bu unvan devlet adamları protokol sırasında beşinci dereceye düşmüştür. Hîve Hanlığı’nda atalıklardan sonra gelen makam sahiplerine ve hanların yakın çevresine mensup kişilere boy beyi karşılığında bu ad veriliyordu; hanlar karar alırken onlarla istişare ederlerdi. İnak, Ebülgazi Bahadır Han devrinde “devlet işlerinde yardımcı” ve “küçük kardeş” anlamında kullanılıyordu. 1763’te boy beylerinden Muhammed Emin İnak’ın Hîve’de yönetimi ele geçirdikten sonra kurduğu hânedan İnaklılar diye anılmıştır. Muhammed Emin İnak, bizzat kendisinin yönettiği bir İnak şûrası teşkil etti; bu meclise inaklar, kuşbegi (başvezir), muhtar (maliye bakanı) ve atalıklar (kumandan) katılıyordu. İnak unvanını zamanla devlet protokolünde handan sonra gelen ikinci kişiler taşımaya başladı. Meselâ kaynaklarda Muhammed Rahim Han’ın ağabeyi Kutluğ Murad İnak Bek “İnak-aka” veya “Biy-İnak” diye zikredilmektedir. XIX. yüzyılın ortalarında Hezâresb valilerine de inak unvanı verildiği görülür. Hîve’de bulunan Kongrat, Nayman, Kıyât, Mangıt, Kanglı ve Kıpçak boy beylerinin yanında Türkmen kabile reisleri de inak unvanını kullanmışlardır. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren inaklar önem ve yetkilerini kaybettiler. Hokand Hanlığı’nda ise saraydaki muhafızlara, ihtiyaçları karşılayan memurlara, çeşitli görevlilere ve eyalet valilerine inak unvanı verilmiştir.

(y.i)