Kitab-ül Hiyel makineleri Cezeri'nin Olağanüstü Makineleri sergisinde

Anadolu'nun büyük mucitleri arasında yer alan ve İslam'ın altın çağında önemli çalışmalara imza atan Ebu'l İz İsmail İbni Rezzaz El Cezeri'nin tasarladığı eserler, "Cezeri'nin Olağanüstü Makineleri" sergisinde bir araya getirildi.

Yaklaşık 20 yıllık çalışmayla İstanbul Büyükşehir Belediyesinin destekleriyle İstanbul Cezeri Müzesi altında 800 yıl aradan sonra yeniden canlandırılan makineler, UNIQ Expo'da ziyarete açıldı.

Cezeri'nin 13. yüzyılda kaleme aldığı "Kitab-ül Hiyel" adlı kitaptan yola çıkılarak hazırlanan sergiye ilişkin AA muhabirine açıklama yapan serginin küratörü Mehmed Ali Çalışkan, Cezeri ile kardeşi Ahmet Selami Çalışkan'la üniversitede mühendislik bölümünde okurken "Doğudan Batıya Bilimin Öncüleri" adlı bir sergi hazırladıkları sırada tanıştıklarını söyledi.

Çalışkan, daha sonra mühendis babası Durmuş Çalışkan'ın vasıtasıyla Cezeri'nin "Kitab-ül Hiyel" adlı eserini tercüme ettirerek, kapsamlı bir akademik çalışma yaptıklarını anlattı.

"İstanbul Cezeri Müzesi" girişimi hikayesinin de babasına dayandığına işaret eden Çalışkan, "Babamın geçen yıl mart ayında vefatından sonra yaklaşık 1 sene içinde hızlı bir çalışmayla 3 kardeş sergiyi hazırlamış olduk." dedi.

Çalışkan, serginin çok yönlü ve çok katmanlı bir hikaye olarak tasarlandığına dikkati çekerek, şunları kaydetti:

"Babam, vefatından önce Cezeri'nin 3-4 makinesini üretmişti. Biz de son bir sene içerisinde babamın projelerini kullanarak bu sayıyı artırdık. Öte yandan sergide mekanik tarihin genel bir hikayesi anlatılıyor. Aslında iki hikaye var. Birincisi, tekerlekten buhar makinesine kadar merkeze Cezeri'yi koyarak mekanik tarihin hikayesi anlatılıyor. İkincisi ise arka tarafta yaşadığımız değişimler, su saatleri, mekanik saatler gibi zamanın hikayesi anlatılıyor. Ayrıca dönemin tarih, sanat ve bilim alanındaki materyalleriyle de sergi destekleniyor."

Mehmed Ali Çalışkan: Sergiyi bir ilham merkezi olacak şekilde tasarladık

Serginin özellikle eğitim çağındaki çocuklara bir ilham kaynağı olmasını amaçladıklarının altını çizen Mehmed Ali Çalışkan, "Sergiyi bir ilham merkezi olacak şekilde tasarladık. Sergi, İstanbul Cezeri Müzesi ismi altında yapılıyor. Bu sırada müzemiz için de hazırlıklar yapılıyor. Bu sergilerle materyal biriktirmiş oluyoruz. İnşallah gücümüz yeterse orta vadede sabit bir mekanda İstanbul Cezeri Müzesi'ni kalıcı hale getirmeyi planlıyoruz. " diye konuştu.

Çalışkan, Cezeri'nin yaşamı boyunca 50'nin üzerinde alet tasarladığını söyleyerek, şu bilgileri verdi:

"Bu sergilerden sonra (yapmayı planladığımız) Cezeri'den önceki mekanisyenler ile Cezeri'den sonra mesela önemli Takiyüddin'in aletleri var. Burada 60 eserlik bir koleksiyon var ama Cezeri'nin yapmadığımız diğer eserlerini eklersek, önümüzdeki sergi 100 eserlik olacak. Daha sonra (bu çalışmanın) 200, 300 eserin yer aldığı dev bir müzeye dönüşmesini öngörüyoruz."

Cezeri'nin zaman ölçmeye önem verdiğine ifade eden Çalışkan, "Dolayısıyla serginin büyük bir kısmını Cezeri'nin saatlerine ayırdık. Su saatleri içerisinde en meşhur çalışması filli su saatidir. Aşınabilir bir saat ve sanatsal özellikleri çok ileri derecede. Fakat Cezeri'nin daha az bilinen ama ustalık eseri olan tüm mekanik bilgisini konuşturduğu saati ise anıt su saati ya da astronomik su saatidir. 4 metre boyutunda olan bu alet sergimizin en büyük salonunda. Ziyaretçiler bu saati dünyanın başka bir yerinde göremezler." dedi.

Ahmet Selami Çalışkan: Sergiyi eylül ayında Ankara'da açacağız

İstanbul Cezeri Müzesi Yönetim Kurulu Başkanı Ahmet Selami Çalışkan da serginin 4 ay boyunca görülebileceğini aktararak, şunları anlattı:

"Babam Kitab-ül Hiyel'i çalışırken, İhsan Fazlıoğlu hocamızın tercümesinden istifade etmişti. O çalışma esnasında Cezeri'nin makinelerinin projelendirmesi ile günümüz mekanik ve fizik bilgisi doğrultusunda hesaplamalarını da yapmıştı. Bunlardan ürettiği projeler halihazırda vardı ve biz bu projelerden yola çıkarak aletlerin imal edilmesini sağladık. Mümkün olduğu kadar Cezeri'nin kendi dönemindeki usuller de dikkate alınarak bu aletlerin imalatı gerçekleştirildi."

Selami Çalışkan, serginin yurt dışında ve içinde çeşitli yerlerde açılacağına işaret ederek, "Bu serginin akabinde Ankara'ya gitmek istiyoruz. Eylül ayından muhtemelen 2019 yılı sonuna kadar bir sergimiz Ankara'da olacak. Hemen onun peşinden İzmir, Konya, Gaziantep ve Trabzon gibi büyük şehirlerde de sergi açmayı düşünüyoruz. Yurt dışından da bazı talepler alıyoruz. Özellikle ABD'den, orada da bir sergi hazırlamamız söz konusu ama en nihayetinde 3-5 yıl içerisinde bu sergi turları bitecek ve bu çalışmalar İstanbul'da kalıcı bir müzeye dönüşecektir." şeklinde konuştu.

- "Serginin içerisinde kaybolarak o döneme gidip yaşamış oluyorsunuz"

İstanbul Cezeri Müzesi Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı Nisanur Çalışkan Türkoğlu ise Cezeri ile akademik çalışmaların en doğru yürütücülüğünü babası Durmuş Çalışkan'ın yaptığına vurgu yaparak, "İstanbul Cezeri Müzesi, Cezeri'nin tüm aletlerini aslında olduğu gibi o döneme ait malzeme ve yöntemlerle aynı ölçekte uygulayan tek kurum şu anda. Bu aletlerin çok sayıda maketlerini başka müzelerde görmemiz mümkün ama çalışır halde görmek isteyen herkesi bu sergiye bekliyoruz." ifadelerini kullandı.

Türkoğlu, Cezeri'nin çalışmalarının nelere katkı sunduğunu sergide anlatmaya çalıştıklarını dile getirerek, "Sergide masalsı bir dil oluşturularak, kronolojik süreç tasarlandı. Yani adeta serginin içerisinde kaybolarak o döneme gidip yaşamış oluyorsunuz." değerlendirmesinde bulundu.

Sergide 60 civarında düzenek görülebilecek

Sergide yaklaşık bin 500 metrekarelik alanda 16 ana cihazın yanı sıra yardımcı mekanik sistemlerle beraber 60 civarında düzenek izlenime sunuluyor.

Aynı zamanda sergide Cezeri'nin tasarladığı ilginç makineler ile tasarladığı dört süngülü kapı kilidi, şifreli kasası, tarihin ilk insansı robotu olan ve içecek sunan çocuk robotu, Antik Çin, Mısır, Yunan ve Batı medeniyetlerinin bilim adamlarından mekanik tarih üzerine çeşitli örnekler yer alıyor.

Ayrıca büyük Osmanlı alimi Takiyüddin'in mekanik saatinin çalışır vaziyetteki rekonstrüksiyonu da ilk olarak bu sergide sergileniyor.

Yaklaşık 15 kişilik bir ekip tarafından hazırlanılan sergi kapsamında her pazar çocuk atölyesi düzenlenecek. Atölyede katılımcılar Cezeri'nin bazı icatlarını yeniden yapmaya çalışacak.

Hafta boyunca açık olacak sergi, 30 Haziran'a kadar ziyaret edilebilecek.