Mangır: mangur, mankur
Mangır nedir?
Mangır (mangur, mankur veya mankır olarak da bilinir); nümizmatik terimi olarak Osmanlı döneminde kullanılan, iki buçuk para değerindeki bakır sikkedr.
Mangır kelimesinin Moğolca’da “nakit” anlamına gelen mungun / mongondan Türkçeleştiği tahmin ediliyor. Halk arasında renginden dolayı “kızıl mangır” denildiği gibi “pul” olarak da anılırdı. Osmanlı devrinde ilk bakır sikkenin Orhan Gazi zamanında darbedildiği ileri sürülmekteyse de günümüze ulaşan ilk Osmanlı bakır sikkeleri I. Murad’a aittir. İlk tuğralı mangırı ise Emîr Süleyman Çelebi, kestirmiştir. II. Murad’dan II. Süleyman’a kadar olan zaman diliminde mangırlar 1, 1/2 veya 1/4 dirhem olarak basılmış olup bunlara tam mangır, buçuk mangır, çeyrek mangır (cırık ya da gedik mangır) deniliyordu. Fâtih Sultan Mehmed devrinde Bursa Darphânesi’nde 1 dirhemden (3,20 gr.) üç adet mangır basılmıştır. Bu dönemde iki farklı mangır tedavüldeydi. Büyük boy mangırlar 1 dirhem olup sekiz tanesi 1 akçe değerindeydi. Küçük boy mangırlar ise dirhemin üçte biri ağırlığındaydı ve yirmi dört tanesi 1 akçe ediyordu. En fazla bakır para Kanûnî Sultan Süleyman döneminde basılıp dağıtılmıştır. XV ve XVI. yüzyıllar bakır para kullanımının en çok olduğu devreyi oluşturur. Güney Amerika’dan Osmanlı topraklarına gelen bol ve ucuz gümüş sebebiyle III. Murad döneminden itibaren bakır para darbı azalmıştır. Mangır en son II. Abdülhamid döneminde basılmış olup yine o devirde çıkarılan 1879 kararnâmesiyle tedavülden kaldırılmıştır. Mangır basımının Edirne, Bursa, Amasya, Ayasuluk, Ankara, Bolu, Tire, Kastamonu, Karahisar, Harput, İstanbul, Mardin, Halep, Serez, Van, Trablus, Trablusgarp, Mısır, Bitlis, Tunus ve Hizan gibi çeşitli mahallî darphânelerde de gerçekleştirilmiş olduğu bilinmektedir.
İslâm dünyasında Osmanlı bakır sikkesi için mangır adı kullanılırken, Emevîler’in bakır sikkeleri ise fels adı kullanılırdı ki bu isim Bizans bakır sikkesi follis ile benzerliği ile dikkat çeker. Abbâsîler de bakır sikke bastırmıştır. Büyük Selçuklular dönmeinde yaygın olmamakla brilikte az sayıda bakır sikke kullanılmıştır. Anadolu Selçukluları’nın ilk bakır sikkeleri, Bizans taklidi olarak Sultan I. Mesud tarafından kestirilmiştir ki bu sikkelerde tarih ve darp edildiği yer belirtilmezdi.
Mangır; ayrıca kömür tozundan yapılan, tavla pulu büyüklüğünde, kolayca tutuşabilen, nargile lülesine konularak tutuşturulan bir tür yakacağın da adıdır.