Maya Kralının yeşimtaşı kolyesi

T şeklindeki kolyenin ön kısmında ayrıca oyulmuş bir T görülüyor. T, Maya dilinde “ik”, yani “rüzgar ve nefes” anlamına geliyor. Kolye, yine ilginç bir şekilde T şeklinde bir platforma gömülmüş.

Belize’de, 2015 yılında bulunan Maya kralına ait, yazıtlı yeşimtaşı kolyenin sırları çözülmeye çalışılıyor.

San Diego California Üniversitesi’nden arkeolog Geoffrey Braswell, Belize’nin güneyinde yer alan Nim Li Punit’te çok önemli bir kolye keşfettiğinde oldukça şaşırmıştı.

Oymalı, kolye olarak imal edilmiş yeşimtaşı kitabe parçasını gün ışığına çıkaran kazıya liderlik eden Braswell şöyle diyor: “Bu taşları Maya dünyasının en büyük şehirlerinden birinde bulacağımızı düşünürdük hep fakat merkezden çok çok uzaklarda saklıymış.”

Kralın dini törenlerde boynuna astığı yeşimtaşı kolyesi ilk olarak 2015 yılında ortaya çıkarılmıştı. Şimdi ise, diğer ulusal hazinelerin yanında Belize’nin Merkez Bankası’nda tutuluyor. Yakın zamanda Braswell, Cambridge Üniversitesi’nin Ancient Mesoamerica isimli dergisinde bu değerli taşın önemini anlatan bir makale yayımlamıştı. Journal of Field Archaeology’de yer alan ikinci makalede ise taşın bulunduğu kazılar anlatılıyor.

San Diego California Üniversitesi Antropoloji Bölümü’nden Braswell, Belize’de bulunan kolyenin ikinci en büyük Maya yeşimtaşı olduğu için öneminin çok büyük olduğunu söylüyor. Kolye 18,7 cm genişliğinde, 10,4 cm uzunluğunda ve sadece 0,7 cm kalınlığında. Kolyenin ip, yağ ve yeşimtaşı tozuyla olduğu hale getirilmesi büyük bir teknik başarı örneği olduğunu gösteriyor. Fakat kolyeyi bu kadar dikkate değer hale getiren şey, üstünde bulunan tarihi yazılar. Kolyenin arka kısmında ilk sahibiyle ilgili oyulmuş tam 30 hiyeroglif bulunuyor.

Bu kolye sayesinde Mayalar hakkında bildiklerimizin bile değişebileceğini iddia eden Braswell, “Taş gerçek anlamda bizimle konuşuyor. Kısa ama önemli bir hikayeyi anlatıyor.” diyor.

Bir diğer önemli nokta da şu: “Kolye, defineciler tarafından tarihten çekip koparılmamış. Onu hukuki bir araştırmada bağlamıyla beraber bulmak, bize bu alan ve kolyeyle ilgili inanılmaz derecede önemli bilgiler veriyor.

MS 800 yılı civarında birlikte gömülmüş üç Maya objesi.
 

Nim Li Punit, Belize’nin Toledo Bölgesi’nde yer alan ufak bir arkeolojik alan. Bölge Indian Creek yakınlarındaki Maya Dağları’nın sırtında yer alıyor. Üzerinde sekiz farklı papağan türü uçuyor ve yılın dokuz ayı yağmur alıyor.

Antik Maya bölgesinin güneydoğu kıyısındaki (Meksika’daki Chichen Itza’nın 400 küsur km güneyinde) Nim Li Punit’te MS 150 ve 850 yılları arasında yerleşim olduğu düşünülüyor. Arkeolojik alanın ismi “büyük şapka” anlamına geliyor. İsim, 1976 yılındaki keşfinden sonra, taş heykellerinden birinde görülen ayrıntılı başlıktan esinlenilerek verildi. Antik isminin kesin olmamakla birlikte Wakam ya da Kawam olabileceği düşünülüyor.

Braswell, San Diego yüksek lisans öğrencileri Maya Azarova ve Mario Borrero ve yanlarında yerel halktan oluşan bir grupla birlikte, 400 yılı civarında inşa edilen bir sarayda kazı yaparken çökmüş ama el değmemiş bir mezarla karşılaştılar. MS 800 yılına tarihlenen mezarda, 25 çömlek kap, biçim verilerek bir tanrıya benzetilen büyük bir taş ve yeşimtaşından göğüs zırhı bulundu. Birkaç diş dışında mezarda yatan kişiye dair hiçbir şeyle karşılaşılmadı.
Peki yeşimtaşı kolye orada ne yapıyordu?

T şeklindeki kolyenin ön kısmında ayrıca oyulmuş bir T görülüyor. T, Maya dilinde “ik”, yani “rüzgar ve nefes” anlamına geliyor. Kolye, yine ilginç bir şekilde T şeklinde bir platforma gömülmüş, diyor Braswell. Onunla birlikte keşfedilen, üzerinde çıkık burunlu bir yüz bulunan toprak kaplardan biri de muhtemelen bir Maya rüzgar tanrısını tasvir ediyor.

Nim Li Pinut, yeşimtaşı kolyesine ev sahipliği yapan mezarın inşasından bir nesil sonra terk edildi.

Rüzgar ekinlerin büyümesini sağlayan muson yağmurlarını getiriyor, bu yüzden de Mayalar için büyük önem arz ediyordu. Ve hava olaylarından sorumlu ilahi hükümdarlar olan Maya kralları da kutsal takvimlerine uyarak ritüeller gerçekleştirir, rüzgarı ve canlılığı getiren yağmurları getirmek için tütsüler yakıp dağıtırlardı. Arkasındaki yazılara göre, bu kolye de ilk olarak MS 672 yılında benzer bir ritüelde kullanılmıştı.

Nim Li Pinut’ta bulunan iki büyük taş levhanın üstündeki kabartmalar da aynı kullanımı destekliyor. İki kabartmada da T şeklinde bir kolye giyen bir kralın MS 721 ve 731’de, kolyenin ilk takılmasının ardından yaklaşık 50 ve 60 yıl sonra tütsü dağıttığı gösteriliyor.

MS 800 yılında, kolye görünüşe göre sahibinin yanına değil, ama başka birkaç objeyle birlikte gömülmüş. Neden mi? Kolye öylesine bir kolye değil, diyor Braswell, “Uçsuz bucaksız bir güce ve sihre sahipler.” Rüzgar tanrısına bağlılığın bir göstergesi olarak gömülmüş olabilirler miydi? Braswell’in aldığı eğitimle harmanladığı önsezileri onu gösteriyor.

MS yaklaşık 800 yılı civarında Belize ve Guatemala’daki bütün krallıklar çöküşe geçmişti, diyor Braswell. Nüfus seviyeleri ani bir düşüşe geçmişti. Mezarın inşasının ardından bir nesil içinde Nim Li Punit terk edilmiş durumdaydı.

“Son teorilere göre iklim değişikliğinin yol açtığı kuraklıklar yüzünden tarım durmuş ve bu da Maya medeniyetinin sonunu getirmişti.” diyor Braswell. “Bu mezarın, kriz zamanında yağmurları getiren rüzgar tanrısına duyulan bağlılığı göstermesi bu teoriyi destekliyor ve bizleri iklim değişikliğinin doğuracağı tehlikelere karşı da uyarıyor.”

Braswell’e göre kolyenin en önemli tarafı arkasındaki 30 hiyerogliften oluşan tarihi metin, çoğu zaman sadece boynunda taşıyan kralın gördüğü gizli mesajdı.

Kolye buraya nasıl geldi ve ne anlatıyor?

Kolyenin belki de en ilgi çekici kısmı arkasındaki yazılar, diyor Braswell. Braswell’in Ancient Mesoamerica makalesini birlikte yazdığı Bonn Üniversitesi’nden Christian Prager metni halen analiz ediyor. Maya alfabesinin kendisi bile hala tam olarak çözümlenmiş değil.

Ama Prager ve Braswell metni şu şekilde yorumluyor: Kolye, kral Janaab’ Ohl K’inich’e yapılmış. Kolyenin ilk olarak bir tütsü dağıtma töreninde, MS 672’de kullanılmasının yanında hiyeroglifler kralın ailesini de anlatıyor. Kralın annesi Belize’nin batısındaki uzak bir bölge olan Cahal Pech’li. Babası daha 20 yaşına gelmeden ölmüş ve muhtemelen Guatemala’da bir yerlerden gelmiş.

Kolye ayrıca kralın MS 647’deki tahta çıkma törenini de anlatıyor ve kralın güçlü ve muazzam Maya şehri Caracol ile olası bağlantılarını anlatan bir pasajla bitiyor.

“Nim Li Punit’ten çok uzaklarda bir politik hikayeyi anlatıyor bize,” diyor Braswell. Örnek olarak kralın annesinin doğduğu Cahal Pech’in yaklaşık 100 km uzakta olduğunu belirtiyor. Günümüzde beş saatlik bir otobüs yolculuğuna denk gelen bu bölge o dönemlerde yağmur ormanları ve dağların içinden yürüyerek günlerce sürerdi. Peki kolye bu bölgeye nasıl gelmişti?

Kolyenin önemli bir yerden çalınıp da o bölgeye götürülmesi ihtimali de var ama Braswell öyle olduğunu düşünmüyor. Braswell kolyenin bize Nim Li Punit’e krallığın gelişini, yeni hanedanın kuruluşunu anlattığına inanıyor. Kolyenin üstündeki yazılar, Maya standartlarına göre çok da eski sayılmaz ama şimdilik Nim Li Punit’te bulunanların en eskisi, diyor Braswell. Sitenin stellerinde ya da oyulmuş kaya levhalarında diğer hiyeroglifler ve kraliyet imgeleri kolyenin gelişinden sonra başlıyor.

Kral Janaab’ Ohl K’inich bizzat Nim Li Punit’e taşınmış olabilir, diyor Braswell. Ya da büyük bir Maya devleti diğer illerle müttefiklik kurmak, gücünü genişletmek ya da yerel bir krala mücevheri sunarak yaranmaya çalışmış da olabilir. İki şekilde de, Braswell’e göre kolyedeki yazılar daha önce bilinmeyen bağlantıları ortaya koyuyor.

2001’den beri Belize’de, 2010’dan beri de Nim Li Punit’te kazılar yürüten Braswell, “Nim Li Punit’in kuzey ve batısında siyası bağlantılar bulabileceğimizi düşünmüyorduk. Bulabilirsek güney ve doğuyla olan bağlantılarla karşılaşacağımızı sanıyorduk.” diyor.

“Üzerindeki yazıyı ve kraliyet kökenini göz ardı ettiğimizde bile yeşimtaşının Belize’nin güneybatısındaki Guatemala dağlarından geldiği kalıyor elimize. O bölgede daha önceleri ticaretle ilgili çok az belirtilerle karşılaşmıştık.” diyor Braswell.

Kolyenin neden Nim Li Punit’e geldiğini ya da neden o halde gömüldüğünü belki de hiç öğrenemeyeceğiz ama Braswell’in siteyi anlayabilmek için yürüttüğü proje devam ediyor. Braswell siteye 2017 baharında geri dönmeyi düşünüyor. Gittiğinde, akıntı yönünde sadece 20 km uzaklıkta, kanoyla dört saatlik uzaklıkta olan Karayip Denizi’yle bir bağlantı olup olmadığını öğrenmek istiyor. 

Kaynak: Science Daily'den arkeofili.com sitesi için  Büşra Balcan çevirisi

Makale: Prager, C. M., & Braswell, G. E. (2016). Maya politics and ritual: An important new hieroglyphic text on a carved jade from Belize. Ancient Mesoamerica, 27(2), 267-278.