Menteşeoğulları: Menteş Beyliği

Menteşeoğulları kimdir? Menteşeoğulları Beyliği nedir? Menteş Beyliği nedir?

Menteşeoğulları; (Menteşeoğulları Beyliği veya Menteş Beyliği) XIII. yüzyılın sonlarından itibaren Güneybatı Anadolu’ya hâkim olan Türkmen beyliği ve onların kurduğu yönetimdir.

Türkiye Selçuklu Devleti'nin çökmesi ve dağılmasıyla başlayan Anadolu Beylikleri döneminde Güneybatı Anadolu’da kurulmuş bir Türk beyliğidir

Beyliğin kurucusu, Anadolu Selçuklu hükümdarlarınca atalarına Batı Anadolu uç bölgesinde iktâ verilen Menteşe Bey’dir. Beyliği, bu yöreye deniz yoluyla gelen ve içeri doğru girerek sahille Denizli dağları arasındaki bölgeye yerleşen Türkmenler’in tesis ettiği belirtilir. Ayrıca karadan sahile doğru akın yapan Türkler tarafından bir siyasî birlik haline getirildiği üzerinde de durulur. Kuruluşu ve ilk beylerin hüküm sürdükleri dönemlerin kronolojisi kaynak yetersizliği sebebiyle tesbit edilememektedir.

Menteşe Bey’in şeceresi hakkındaki bilgiler de karışıktır. Menteşeoğulları’nın hâkim olduğu bölge Muğla, Peçin, Milas ve Balat’tan Ege sahillerine kadar uzanmaktadır. Bizans kaynaklarında Menteşe Bey’in adı, 1282’de Tralles (Aydın) ve Nyssa’yı (Sultanhisar) ele geçirmesi dolayısıyla zikredilir. Bu dönemlerde Menteşe Bey ve emrindeki Türkmenler’in Selçuklular’ın himayesinde oldukları söylenebilir. Karamanoğulları’nın Konya’yı kuşatması üzerine İlhanlı Sultanı Geyhatu 1291 yılı sonlarında Anadolu’ya gelerek Menteşe topraklarını yağmalamıştır. Menteşe Bey’in ne zaman öldüğü bilinmemekle birlikte bunun 1293 yılından sonraya rastladığı tahmin edilmektedir.

Menteşe Bey’den sonra beyliğin başına oğlu Mesud Bey geçti. Diğer oğlu Kirman (Kerman) belki kendisine tâbi olarak, belki de muhalefet etmek suretiyle Föke’de (Finike) hüküm sürdü. Mesud Bey 1300’de Rodos adasının önemli bir kısmını ele geçirdi. Aynı yıllarda Girit ile Menteşe Beyliği arasında ticarî münasebetler başladı. Daha sonra Hospitalier şövalyeleri 1308’de Rodos adasına hâkim oldular. Hospitalier şövalyelerinin 1311 yılı başlarında Ceneviz tüccarlarının mallarını müsadere etmeleri üzerine Cenevizliler Menteşeoğulları ile ittifak yaptılar. Mesud Bey’in ölümü muhtemelen 1319 yılından öncedir. Altı oğlundan biri olan Şücâüddin Orhan onun yerine geçti. Bu dönemde papalık tarafından Venedik, Fransa Kralı VI. Philippe ve öteki Batılı ülkeler dahil bir Haçlı seferi düzenleme çalışmaları yapıldı.

İbn Battûta 1333'te Batı Anadolu’yu dolaşırken Orhan Bey’i Peçin’de ziyaret etmiş ve onu “Milas sultanı” olarak zikretmiştir.

İbn Fazlullah el-Ömerî de Orhan Bey’in sahip olduğu şehirler ve asker sayısı hakkında bilgi verdiği gibi Menteşeoğulları’nın ikinci Föke kolunun 1330’da Hamîdoğulları’na tâbi olarak hüküm sürdüğünü belirtmiştir. Orhan Bey’in ölüm tarihi bilinmemektedir.

Orhan Bey’in yerine oğlu İbrâhim geçti. Diğer oğlu Hızır ise Çine’yi idare ediyordu. Bir Haçlı donanmasının 1344’te Aydınoğulları’ndan İzmir’i alması, Menteşeoğulları ile Girit arasındaki ticaretin bir süre kesilmesine sebep oldu. Menteşeoğulları Aydınoğulları ile birleşerek Girit’e saldırdılar. İbrâhim Bey İzmir’e yürümek için Balat’ta savaş hazırlıkları yaptı (1350). Venedikliler, kendilerine karşı harekete geçmeye hazırlanan İbrâhim Bey’i Balat Limanı’na soktukları donanmayla tehdit edip 1352-1355 yılları arasında yapılan bir antlaşma sonucu Menteşeoğulları’nı silâhsızlanmaya zorladı. Buna rağmen ticarî ve diplomatik münasebetler kesilmedi. İbrâhim Bey muhtemelen 1355 yılı civarında vefat etti. Onun ölümünden sonra oğullarından Mûsâ Bey Peçin, Balat ve Milas, Mehmed Bey Muğla ve Çine, Ahmed Gazi Bey güneyde Makri ve Marmaris bölgesinde hüküm sürmeye başladı. Mûsâ, “ulu beg” olarak 1358-1359'ta Kandiye Dukası Pietro Badeor ile bir antlaşma yaptı. Ahmed Bey’in de Rodos ile Kıbrıs arasındaki gemilere karşı harekâtı üzerine Kıbrıs Kralı I. Peter’in donanmasının 766’da (1365) Aydın ve Menteşe sahillerini tehdit ettiği, Venedik’in araya girmesiyle barış yapıldığı bilinmektedir.

Mûsâ Bey’in ölümünün (1375’ten önce) ardından yerine kardeşi Ahmed Bey geçti. Ahmed Bey’in aynı zamanda beyliğin Milas ve Peçin koluna da hâkim olduğu anlaşılmaktadır. Menteşe Beyliği bu dönemde bazı Ege adalarından haraç alacak ölçüde kuvvetlenmişti. Bunlardan biri Naksos (Nakşe) adası idi. Ahmed Bey bir ara Balat’a hâkim olduysa da bu kısa sürdü. Balat ve çevresi 1389'dan önce Mehmed Bey’in oğlu Gıyâseddin Mahmud’un idaresinde bulunuyordu.

Ancak Mahmud Bey, kardeşi İlyas Bey’e karşı yaptığı hâkimiyet mücadelesini kaybederek Osmanlılar’a sığındı. İlyas Bey ve babası Mehmed Bey Karamanoğulları’nın Osmanlılar aleyhine düzenledikleri ittifaka katıldı. Yıldırım Bayezid’in bu ittifaka karşı yaptığı Anadolu seferi sırasında Balat ve Muğla’daki Menteşe kolunun toprakları ele geçirildi. Ahmed Gazi Temmuz 1391'te öldü. Onun hâkimiyeti altındaki yerler Osmanlı idaresine geçti. Kardeşi ve oğlu İlyas ise Timur’un yanına kaçtı.

Ankara Savaşı’ndan (1402) sonra Timur, öteki Anadolu beyliklerinde olduğu gibi Menteşeoğulları’na da ülkelerini iade etti. Bu sırada muhtemelen Mehmed Bey ulu beg durumundaydı ve daha sonra Menderes nehri yakınında Timur’un ordugâhına giderek bağlılığını arz ile hediyeler takdim etmişti. Onun zamanında Menteşeoğulları limanları tekrar Batılı tüccarlara açıldı. Mehmed Bey’in 1403 yılı başı vefatının ardından beyliğin başına geçen İlyas Bey Fetret devrinde Osmanlı şehzadeleri arasındaki saltanat mücadelelerinde Çelebi Mehmed aleyhine, Îsâ Çelebi’nin lehine Aydın ve Saruhanoğulları ile ittifakta bulundu. Fakat müttefikler Çelebi Mehmed karşısında yenilince İlyas Bey onun hâkimiyetini tanımak zorunda kaldı (1405).

Daha sonra Aydın ve Menteşeoğulları Girit dahil Venedik bölgelerine karşı akınlarını sürdürdüler. Çelebi Mehmed’in 1413'ten itibaren hâkimiyetini sağlamlaştırması üzerine İlyas Bey Osmanlılar’ın bir vasalı olarak kaldı. Venedik elçisi Pietro Civran, İlyas Bey’i Peçin’de ziyaret etti ve eski antlaşmayı yenilemek mecburiyetinde bıraktı (17 Ekim 1414).

İlyas Bey 1415'te Leys ve Ahmed adlarındaki iki oğlunu Osmanlı sarayına gönderdi. Onun 1421'de ölümünden sonra oğulları Edirne’den kaçıp Menteşe iline giderek beyliğin başına geçtiler. II. Murad 827’de (1424) Menteşe topraklarını ele geçirdiği zaman bu iki kardeş yakalanarak hapsedildi, böylece beylik sona erdi.

Menteşe Beyliği de diğer Anadolu beyliklerinde olduğu gibi ulu beg denilen yaşça büyük bir emîr tarafından idare edilmiştir. Antlaşmaları yapan, sikke kestiren ve hutbede adı zikredilen ulu begdir. Menteşeoğulları’nın başşehri Milas idi. Milas’ın yakınındaki Peçin muhtemelen yazlık ikametgâh durmundaydı, Balat ise Avrupalı tüccarlar için önemli bir şehir ve limandı. Ortaçağ’ın sonlarında Balat denize şimdi olduğundan daha yakındı ve Menderes nehri buraya ulaşıma imkân veriyordu. Balat’ta Venedikli bir tüccar topluluğu ve bunların kendi mahalleleri vardı.

Menteşeoğulları ülkelerini birçok mimari eserle süslemişlerdi (aş. bk.). Ayrıca edebî şahsiyetleri himaye ederek kendi adlarına bazı eserleri Türkçe’ye çevirtmişlerdir. Nitekim Gıyâseddin Mahmud adına Farsça’dan Bâznâme ismiyle bir kitap tercüme edilmiştir. Şirvanlı Mehmed b. Mehmed’in İlyâs Bey adına İlyâsiyye adı verilen muhtasar bir tıp kitabı tercümesi vardır.

Menteşeoğlu Beyleri

Menteşe Bey 1261-1282 Beyliğin kurucusu.
Mesud Bey 1282-1320
Şücaüddin Orhan Bey 1320-1341
İbrahim Bey 1341-1359

Üçlü Yönetim

Musa Bey 1359-1374
Gıyaseddin Mehmed Bey (Balat) 1359-1390
Gazi Ahmed Bey (Beçin-Milâs) 1359-1391


Osmanlı Hakimiyeti (1391-1402)
Menteşeoğlu İlyas Bey 1402-1421

1421 yılında Osmanlı hakimiyetini kabul etti.