Mithradates Kalelerindeki tünellerin yapılış amacı gizemini koruyor

Ordu'daki Kurul Kalesinde yapılan arkeoloji kazılarında ortaya çıkan veriler, Mithradates Kalelerindeki tünellerin bugüne kadar tahmin edildiği gibi askeri manevra ya da su kaynağına ulaşım için yapıldığına dair tezleri boşa çıkardı. Mithradates Kalelerine inşa edilen gizemli tüneller kültsel bir işleve sahip olabilir.

Mithradates'in gizemli tünelleri

Anadolu'da MÖ 120 - MÖ 63 yıllarında hüküm süren ve Roma İmparatorluğunun tarihteki çetin düşmalarının başında yer almayı başaran  efsanevi Pontus kralı VI. Mithradates'in döneminde değişen askeri siyaset ve strateji çerçevesinde Karadeniz sahil kesimine hâkim birçok noktada kalelerin inşa edildiği bilinmektedir.

Ünlü Yunan tarihçi Strabon'un “Mithradates Eupator ülkenin sınırlarını genişletmesinin ardından 75 kale yaptırdığına dair aktarımı bilinmektedir.

Hayli çetin ve kanlı muhaberebeler sonrası Roma Ordularınca yerle bir edildiği anlaşılan Ordu il sınırları içerisindeki, merkeze bağlı Bayadı Mahallesi sınırlarında sahilin yaklaşık 9 kilometre gerisinde kalan Kurul Kalesi, VI. Mithradates'in yaptırdığı kalelerden biri gibi görünüyor.  Üzerinde yer aldığı kayalığın zirvesinde, doğal kaya yapısıyla uyumlu gelişim gösteren bir mimari dokuya sahip Kurul Kalesi en dıştaki sur ile iç kaledeki yapılar arasında kademeli bir yükselmeyle geçiş sağlanırken, oluşturulan teraslar üzerinde farklı işlevlere sahip mekânlar da oluşturulabilmiştir.

En güçlü yerleşim aşaması Pontos Kralı VI. Mithradates döneminde yaşanan Kurul Kalesi’ndeki en dikkat çekici yapılardan biri, farklı çalışmalarda daha çok “dehliz” şeklinde adlandırılan, basamaklı tünel yapısıdır.

Basamaklı tüneller, üzerinde bulunduğu kale ya da doğal kayalıkların belirli bir noktasından yaklaşık 45°’ye varan eğimle kayalığın derinliklerine inen, ana kayanın oyulmasıyla inşa edilmiş yapılardır. Antik dönemde Anadolu’nun farklı coğrafyalarında benzerleri görülebilen basamaklı tüneller, Orta ve Doğu Karadeniz’de belirgin bir yoğunluk göstermektedir.

Mithradates kalelerindeki tünellerin neden inşa edildiği hâlâ anlaşılamadı

Mithradates kalelerinin hemen hepsine yer alan tünellerin bugüne dek askeri amaçla ya da su temini için kullanıldığına dair tahminler söz konusuydu. Ancak Kurul Kalesi arkeoloji kazılarının ualştırğı veriler tünellerin belki de kültsel bir amaçla kullanıldığına işaret ediyor.

İstanbul Anadolu Adliyesi Dergisi'nin Ocak 2019 tarihli 16. sayısında yayınlanan Kurul Kalesi Arkeoloji Kazıları Bilimsel Başkanı Prof. Dr. Süleyman Yücel Şenyurt ve Kazı Ekibinde yer alan Doç. Dr. Atakan Akçay imzaları ile yayınlanan "Doğu Karadeniz Arkeolojisi Kurul Kalesi'yle Suskunluğunu Bozuyor" başlıklı makalede yer alan bilgilere göre dehlizler üzerine yapılan araştırmalar, basamaklı tüneller için kültsel fonksiyonun çok daha fazla göz önünde tutulması gerektiğini gösteriyor. 

Askerlere hareket kabiliyeti sağlamak amacıyla yapıldıkları sanılıyordu

Makalede yer alan bilgilere göre; basamaklı tünelleri konu alan çalışmalarda bu yapıların fonksiyonlarına dair bazı öneriler sunulmuştur. Bu öneriler içerisinde en öne çıkanı, tünellerin kalelerdeki askerlere hareket kabiliyeti sağlamak amacıyla, daha çok savunmaya yönelik olarak inşa edildikleri şeklindedir. Ancak Karadeniz Bölgesi’ndeki basamaklı tünellerde yaptığımız araştırmalar doğrultusunda bu görüşün tüm tüneller için geçerli olmadığı ve bu şekilde bir genellemenin yapılamayacağı anlaşılmaktadır.

Tünellerin bir çıkışı olmadığı tespit ediildi, çoğu da su kaynağına ulaşmıyor

Ayrıca Amasya Kalesi ve Kurul Kalesi’ndeki basamaklı tünellerde gerçekleştirilen kazılar sonucu tünellerin bir çıkışı olmadığının tespit edilmiş olması, bu görüşün genel bir doğru olamayacağını bir kez daha göstermektedir. Öne sürülen bir diğer görüş ise tünellerin kale yerleşimlerindeki su ihtiyacını karşılamaya yönelik olduğudur. Bölgedeki basamaklı tünellerin bazıları bir akarsu veya doğal su kaynağına uzanmaktadır. Ancak incelediğimiz basamaklı tünellerin, Amasya Kalesi tünelleri dışında, taş ve toprakla dolu olması da bu konuda sağlıklı yorum yapmayı engellemektedir. Amasya Kalesi’ndeki Cilanbolu Tüneli’nin bir su havuzu/haznesi ile sonlandığı da bilinmektedir.

Tünellerin kültsel işlevi olabilir

Dikkat çeken bir diğer husus, söz konusu tünellerden bazılarının yerleşime sahne olmamış doğal kayalık zirvelerde yer almasıdır. Bu tespit, basamaklı tünellerin kaledeki su temininin dışında farklı amaçlar için de yapılmış olabileceğini göstermektedir. Tünellerin fonksiyonları üzerindeki bir diğer görüş, bu yapıların kültsel bir amaçla kullanılmış olabileceği yönündedir. Arkeolojik kazılar yoluyla yeterince araştırılamamış olduğundan tünellerin kullanım fonksiyonuyla ilgili henüz çok sınırlı veriler bulunsa da, Kurul Kalesi’nde yürüttüğümüz kazılar ve bu tüneller üzerine yaptığımız araştırmalar, basamaklı tüneller için kültsel fonksiyonun çok daha fazla göz önünde tutulması gerektiği yönündedir.

Kurul Kalesinde bulunan tarihi sikkeler dikkat çekici veriler içeriyor

Prof. Dr. Süleyman Yücel Şenyurt ve Doç. Dr. Atakan Akçay'ın makalede üzerinde durduğu bir diğer önemli konu ise Kurul Kalesi kazılarında bulunan tarihi sikkeler.

Arkeolojik kazılarda tarihleme konusunda en fazla yardımcı olan sikkeler aşısında Kurul Kalesi  oldukça şanslı ve hayli zengin bir sikke koleksiyonuna sahip. Kazılarda (2010-2017) Helenistik dönemin başlarından Pontos Kralı VI. Mithra- dates Dönemi’nin sonuna kadar t aihlenen 4 adedi gümüş, 457 adedi bronz olmak üzere toplam 461 adet sikke bulundu.

Helenistik döneme tarihlenen bu sikkelerin büyük çoğunluğu Pontus Krallığı’na aittir. Geri kalan sikkeler ise Makedonya, Bithynia, Kappadokia krallıkları ile Roma kentinin darp ettiği MÖ. 2. yüzyıl sonlarına tarihlendirilen gümüş denarius’tur. Bulunan sikkeler arasında tarihsel anlamda önemli sayılabilecek Roma Cumhuriyet dönemine ait denarius’un ön yüzünde, Tanrıça Roma başında miğferi ile sağ profilden betimlenirken, arka yüzünde de biga üzerinde Nike yer almaktadır. Roma kentinin darbı olan sikkenin MÖ. 115-114 yılında consullük yapmış olan Marcus Cipius tarafından bastırıldığı anlaşılmaktadır.

VI. Mithradates’in Pontus kralı olarak selamlandığı yıllara tarihlendirilen sikkenin, bölgenin ve krallığın Roma ile ilişkilerine dair bilgiler sunabileceği açıktır. Ayrıca Roma Cumhuriyet denarius’unun bir kazı kontekstinde ele geçiyor olması, bu sikkelerin Anadolu’daki olası dolaşımı açısından da oldukça önemlidir.

Pontus Krallığı’nın askeri ve siyasi yönden en hareketli yılları olan VI. Mithradates döneminde yoğun bir sikke basımı söz konusudur. Bu yoğun sikke üretimi Roma ile yapılan çok sayıdaki savaş sebebiyle artan askeri harcamalar ve dolayısıyla askerlere yapılan ödemelerle açıklanmaktadır. Kurul Kalesi kazılarında ele geçen ve tipoloji-eri daha önceden bilinen bu sikkelerin çoğunluğunun VI. Mithradates’in siyasi propagandasının bir parçası ve üniter sikke politikası çerçevesinde basılan tiplerden olduğu görülmektedir. Bulunan sikkelerin darphanelerine bakıldığında, Amisos ve Sinope kent sikkeleri çoğunluğu oluşturmaktadır.

arkeolojikhaber.com