Neandertaller, ateş kullanmış olabilir mi?

Araştırmacılar İtalya’da, yaklaşık 171.000 yıl önce alet yapmak için ateş kullanıldığına dair kanıtlar buldu.Kazma çubuğu denilen aletlerin çoğunluğu sert şimşirden, bazıları meşe, dişbudak ve ardıçtan yapılmış. 58 sopa, neredeyse birbirinin aynı.

Neandertal insanının ateş yakmayı bilip bilmedikleri arkeoloji dünyasında hâlâ gizemini koruyan konulardan biri. Kimi antropolog ve paleontologların iddiasında göre; Neandertaller ateş yakmayı bilmiyordu ama orman yangınları veya yıldırımlar nedeniyle çıkan ateşi kullanmayı başarabiliyordu.

Bu tartışmayı bitirecek kayda değer arkeolojik bulgu yok. Ancak İtalya'da bulunan ateş karıştımak için kullanılmış çubuklar, iddia edildiği gibi gerçekten Neandertaller ile ilgiliyse tartışmanın yönü değişebilir.

İnşaat işçileri, İtalya’nın Grosseto kentinde 2012 yılının ilkbaharında, termal havuz için kazı yaparken, 171.000 yıllık kemikler ve eserlerle dolu katmanla karşılaştı. Bunun üzerine termal havuz kazıları durdu, arkeoloji çalışmaları başladı.

Araştırmacılar arkeolojik kazıları sürdürdükçe, erken ateş kullanımına dair şaşırtıcı kanıtlar buldular; çoğunluğu şimşirden yapılmış ve kısmi olarak yanmış yaklaşık 60 kazma sopaları. Bu sopaların üreticileri, büyük bir ihtimalle o dönemde Avrupa’da yaşayan Neandertallerdi. Eğer gerçekten bu sopaları nesli tükenmiş kuzenlerimiz yaptıysa, söz konusu bulgular, Neandertaller arasındaki alet yapımı için en erken ateş kullanımını temsil ediyorlar.

Neandertaller yaklaşık 400.000 yıl önce Avrasya’da evrimleştiler, ancak ne zaman kontrollü olarak ateş kullanmaya başladıkları net olarak bilinmiyor. Şimdiye kadar, Neandertalların ateşi kontrol altına aldıklarına dair en erken kanıt, yaklaşık 130.000 yıl öncesine, yani Orta Pleistosen’in sonlarına tarihleniyordu.

Tahtadan yapılmış aletler, kemik ve taş gibi malzemelere kıyasla daha kolay ve çabuk çürüdüğünden, tarih öncesi tahta eserler bulmak alışılmadık bir durum. Bugüne kadar keşfedilen en eski tahta silahlar, Almanya’nın Schöningen kentinde bulunan mızraklar. Bu mızrakların, yaklaşık 300.000 yıl önce Homo heidelbergensis ya da Neandertaller tarafından yapıldığı düşünülüyor.

Grosseto kendinde bu tahta aletleri bulmak, arkeologlar için oldukça heyecan verici oldu. Arkeolog Biancamaria Aranguren, “Düşündüm ki, bu imkansız, bunlar ne olabilir?” diyor.

Çoğunluğu sert şimşirden, bazıları ise meşe, dişbudak ve ardıçtan yapılmış 58 sopa, neredeyse birbirinin aynıydı ve böylece araştırmacılar bunların birer alet olduğuna ikna oldu. Her sopanın bir ucu tutacak şeklinde küt bir biçimdeydi, diğer uçları ise düzleşmişti. Sopaların birçoğu da bütün uzunluğu boyunca kömürleşmiş gibi görünüyordu. Bu da, kabukların sıyrılmasına yardımcı olmak için ateşin kullanılmış olabileceğini gösteriyor.

Arkeologlar bu sopaların yanısıra, bölgede 200 taş eser ve nesli tükenmiş düz dişli fil kemiklerinin sayısız fosillerini (Palaeoloxodon antiquus) buldu. Aranguren, bölgede bulunan hiçbir eserde ve kemikte yanma izleri olmadığı için, bölgede yaşamış erken insanların ateşi alet yapımı için kontrollü olarak kullandığını söylüyor.

Arkeologlar bu bulgularından emin olmak için sopaların bir benzerini yapmayı denedi. Keskinleştirilmiş taşlar ve bir ateş kullanarak, tarihöncesi insanlara benzer yöntemlerle sopaların kopyasını başarıyla yarattılar.

Kömürleşmiş sopa, “kazma çubukları” olarak adlandırılan bir eser grubuna çok yakındı. Bu alet grubu, dünyanın farklı yerlerinde birçok amaç için kullanılabiliyor. Ayrıca günümüzde Avustralya ve Güney Afrika’daki avcı toplayıcılar hala bu aletleri kullanıyor.

Arangure ve ekibinin  PNAS'ta (Proceedings of the National Academy of Sciencesı) yayımladığı makaleye (Proceedings of the National Academy of Sciences) göre, sopaların tarihleri, bunların büyük bir ihtimalle Neandertaller tarafından yapıldığını gösteriyor. Ancak yine de herkes ikna olmuş değil.

New York Üniversitesi’nden paleoantropolog Shara Bailey, “Bu sopalar ve aletlerle ilişkili olarak bulunmuş hiç insan kemiği yok. Öyleyse bunların Neandertaller olduğunu nasıl söyleyebiliriz?” diyor. Bailey, geçen ay yayınlanan araştırmalarda, modern insanların 177.000 yıl kadar önce Ortadoğu’ya gitmiş olabileceğini gösterdiğini hatırlattı. Bailey’e göre keşif yine de eski insanların alet imal etmek için ateş kullandığına dair mevcut teorileri doğruluyor.

Arizona Devlet Üniversitesi’nden arkeolog Erich Fisher da buna katılıyor. Fakat aynı zamanda bu eserlerin bulunduğu bağlam hakkında daha fazla bilgi edinmek istiyor. Özellikle de bu eserlerin fil kalıntılarıyla olan ilişkisi neydi? “Bulunan bu eşsiz eser grubunu anlamak için daha fazla çalışılması gerektiğini düşünüyorum.”

Fisher, eğer bu aletlerin Neandertallerle ilişkisi kesinleşirse, bu Neandertallere dair ufuk açıcı bir bilgi olabilir.

Stanford Üniversitesi’nden arkeolog John Rick, “Bu, büyük olasılıkla Neandertaller arasında alet yapımında bir ortaklık olduğu fikrini güçlendirecek.” diyor.

Erman Ertuğrul - Arkeofili.com (Science Mag. 5 Şubat 2018)