Pompeii antik kentinin gözden kaçan teknolojik önemi

Medyada daha çok erotik çizimler ve taşlaşmış bedenlerle ile öne çıkan Pompeii Müzesinde yer alan 2 bin yıllık dört tekerlekli tören arabasının önemi pek bilinmiyor. Türkiyeli makine mühendisi antik at arabasının teknik özellikleri ile bilim ve yol mühendisliği açısından önemine dikkat çekti. İşte Makine Y. Mühendisi Alpay Lök'ün konuyla ilgili makalesi

Pompeii: bir lojistik kenti

Civita Giuliana’daki eski bir villanın ahırlarının yakınında Roma dönemine ait 2 bin yıllık dört tekerlekli tören arabası bulundu. İtalya Kültür Bakanlığı tören arabasının, M.S. 79 yılında volkanik patlamayla gömülen antik Pompeii kenti yakınlarındaki bölgede keşfedildiğini ve türünün ilk örneği olduğunu belirtti. İtalya Kültür Bakanlığı keşfi, İtalya’da emsali olmayan eşsiz bir keşif’ olarak nitelendirdi. (Basından 28. 02. 2021)

Bu haber paylaşılmadan önce Pompeii müzesine 16.02.2021'de iki soru sormuştum:                     

1) Pompeii'deki yolların yaya yolundan 30-40 cm aşağıda olmasının temel nedeni köleler tarafından at arabalarından sağlı sollu dükkanlara yükleme ve boşaltmanın daha kolay yapılabilmesi midir?                                                                                                               

 2)  Pompeii'deki yükseltilmiş yaya geçidi tasarım olarak bugünkü yaya geçidinin atası mıdır? 19.02.2021’de aldığım yanıtta tespitlerim teyit edilmişti.

Tören arabasıyla ilgili basına verilen fotoğraflardan birisini (solda) gördüğümde aklıma şu soru geldi: Acaba bu arabanın sağ ve sol tekerlekleri arasındaki açıklık (iz  genişliği) kaç mm? Pompeii müzesine sormak istediğim ölçüleri işaretleyerek (sağda) e-posta gönderdim ve “bu iz genişliği ölçüsü nedir, 1435mm olabilir mi?”diye sordum. Bir saat sonra yanıt geldi: “kazı alanındaki uzmanımız ölçtü A=B=C=1400mm”.

Bu ölçü bugün tren rayları arasındaki içten içe açıklık olan 1435mm ölçüsüne +%2.5 farkla çok yakındı. 

Pompeii müzesinin bu kadar kısa sürede yanıt vermesinin nedeni, görev anlayışlarının yanı sıra, dünya basınında bu tören arabası daha çok üzerindeki erotik kabartmalar ile öne çıkarken ve tartışılırken, Türkiye'den bir makina mühendisinin at arabasının teknik özelliği ile ilgili bir soru sormuş olması olabilir miydi? 

Karşılıklı iki at arabasının geçmesine olanak veren 4.5 m genişliğindeki yollar, tekerlek çapları 1170mm (4 Roma ayağı), sağ-sol tekerleklerin içten açıklığı (iz genişliği) 1435mm civarında olan, iki at tarafından çekilen tek dingilli(Cisium/Birota) veya çift dingilli (Plausturm/Raeda) olan at arabalarını yaratmıştı.

Pompeii: 

1) Kaldırımlar yoldan ortalama 300mm daha yüksekte, çünkü yol seviyesi alçak olunca kölelerle at arabasından yükleme ve boşaltma daha çabuk, ayrıca yağmur suları dere misali at pisliklerini ve çamuru alıp götürüyor. 

Bugünkü yaya geçidi tasarımının atası

2) O sıralarda Pompeii’de ortalama insan boyu erkeklerde 1.67m kadınlarda da 1.54m arasında olduğundan karşıya geçiş kolaylığı için yüksek blok taşlardan yaya geçidi yapılıyor. Bu da bugünkü yaya geçidi tasarımının atası.

Günümüz demiryolu ray aralığının  atası.

3) İki at tarafından çekilen tek dingilli veya çift dingilli at arabalarının tekerlek ölçüleri ve iz genişliği yaya geçidi blok taşlarının arasından geçecek şekilde. Bu standart iz genişliği ölçüsü de bugünkü demiryolu raylarının aralığı (içten içe) olan 1435 mm'nin atası.

Roma İmparatorluğu'nun teknolojik anlamda bir lojistik kentiydi

4) Gerek yolların ve yaya geçitlerinin tasarımı gerekse de at arabalarının iz genişliği göz önüne alındığında Pompeii, hamamlar, dükkanlar, imalathaneler, konutlar, kültür ve eğlence yerleri gibi kentin mimarisinin tamamen ticari yaşama göre yapılmasının yanı sıra teknolojik anlamda zamanının bir lojistik kentiydi.

Yüksek arkeolojik değer taşıyan bir at arabası parçalanma tehlikesi altında kurtarılmaya çalışılırken, araç teknolojisi açısından yüksek değer taşıyan iz genişliğinin kaybolmadan, Türkiye’den bir makine mühendisinin merakı üzerine, ölçülmesi kesinlikle büyük bir alçak gönüllülük ve belki de tarihe not düşülecek bir olaydır. Pompeii ekibine binlerce teşekkür.

Uzman makine mühendisleri de taşıtlarla ilgili arkeolojik kazılara katılamaz mı?

Aklıma gelen son soru: taşıtlarla ilgili arkeolojik kazılara, bazı tasarım ve ölçülerin yerinde ölçülüp korunabilmesi için, Taşıt Tekniği alanında uzman makine mühendislerinin de katılması yararlı olmaz mı?                 

Mak.Y.Müh Alpay Lök  / 08.03.2021 - Arkeolojikhaber.com