Tonyukuk: Bilge Tonyukuk

Tonyuluk kimdir? Bilge Tonyukuk kimdir?

Bilge Tonyukuk (Boyla Baga Tarkan Tonyukuk / Apa Tarka Tonyukuk ) ; 8. yüzyıl başlarında yaşadığı tespit Göktürk devleti veziri ve Bilge Kağan'ın kayınbabasıdır. Taşıdığı ad ve unvanlar arasında yazıtlarda en fazla kullanılanı Bilge Tonyukuk’tu

Bugünkü Moğolistan’ın Bayın Çoktu mevkiinde M.S. 720-725 yıllarında diktirdiği taş anıt vesilesi ile adı bilinen ilk Türk devlet adamıdır. İlteriş Kağan (Kutluk Kaan), Kapagan Kağan, Bögü Han ile Bilge Kağana baş vezirlik yaptığı tahmin edilmekte ve aynı zamanda savaşlarda orduları yönettiği rivayet edilmektedi.r

Kendi adına dikilen abideye yazdırdıklarından anlaşıldığına göre; Çin’de doğmuştur. Göktürkler, İlteriş Kağan liderliğinde Çin hakimiyetinden ayrılarak bağımsız devlet kurduklarında Bilge Tonyukuk da yanındadır.

Prof. Dr. İlhami Durmuş'un bir makalesinde yer alan bilgilere göre;  Bilge adı “hakim, akıllı, bilgin, alim” anlamına gelmektedir. Bilge en büyük unvanlardan biridir. Bilge, kağan ve hatunlarda da kullanılmış en önemli unvandır.

Tonyukuk adının da bir unvan olduğu bilinmektedir. Bu keilmenin “tun” ve “yugruş” kelimelerinden oluştuğu anlaşılmaktadır. Buradan Tun-yuku/Tun-yugruş kelimesi “ilk halktan vezir”, “ilk halk arasından çıkmış vezir” anlamına gelmektedir.

Bilge Tonyukuk’un “Boyla Baga Tarkan” ve “Apa Tarkan” unvanlarından da söz edilmektedir.

Çeşitli ad ve unvanlar alan Bilge Tonyukuk Çin’de doğmuş ve ömrünün önemli bir kısmını orada geçirmiştir. Daha sonra Türklerin bağımsız olarak varlığını sürdürdüğü bozkır çevresine gelmiştir. O, bir devlet adamı olarak Kutlug İlteriş Kağan, Kapgan Kağan ve Bilge Kağan ile çalışarak Türk devlet ve milletine büyük hizmet etmiştir.

Bilge Tonyukuk’un özelliklerini almış olduğu unvanlar açık bir şekilde ortaya koymaktadır. O, bilge, akıllı, halk arasından çıkmış ilk vezir, başkomutan, danışman olmak üzere çeşitli özelliklere sahiptir. Bilge Tonyukuk akıllı, halk arasından çıkmış ilk vezir, başkomutan, danışman olmak üzere çeşitli özelliklere sahiptir.

Tonyukuk akıllı, uyanık ve çok iyi bir stratejist olarak bilinmektedir. Aynı zamanda düşmana karşı çok savaş kazanmışbir kahraman olduğu da dikkati çekmektedir. Bilge Tonyukuk’un Anıtlığı günümüzde Moğolistan’ın başkenti Ulanbatur’un yakınında Bayn Tsokto Tepesi denilen yerin yanında bulunmaktadır. Bu anıtlık dikdörtgen planlı olup, girişi doğu taraftandır. Yazıtlı taşları, heykelleri ve balbalları ile Türk tarih ve kültürüne büyük katkı sunmaktadır. Özellikle iki adet taşın dört tarafı Türkçe olup, Gök Türk yazısıyla yazılmıştır. Bilge Tonyukuk bu yazıtlarında Türk devlet ve milleti için yaptıklarından ayrıntılı bir şekilde söz eder. Onun vermiş olduğu bilgiler Türk siyasi, askeri, hukuk tarihleri ile düşünce hayatına dair kayda değer bilgiler içerir. Yazıtında bir devlet adamında bulunması gereken vasıfları da ortaya koyar. Anıtlığından ortaya çıkarılan kalıntı ve buluntular yazıtlardaki bilgilerle karşılaştırma yapmaya da imkan verir.