Yenikapı arkeoloji kazılarında bulunan batıklar dondurularak kurutuluyor

Dünyanın en önemli Liman arkeolojisi kazıları arasında yer alan Yenikapı'dan çıkarılan 37 batık gemiden 4'ünün, müzede sergilenecek şekilde konservasyonu tamamlandı.

"Dünyadaki en büyük antik gemi koleksiyonu" olarak kabul edilen Yenikapı batıklarının her biri, İstanbul Üniversitesi (İÜ) tarafından Yenikapı'da kurulan ve içinde konservasyon kimyasalı ilaç bulunan 45 havuzda en az 5 yıl koruma altına alınarak, ilk aşamada deniz tuzundan arındırılıyor.

Dijital belgeleme çalışması için her batığın her bir ahşap parçası, 3 boyutlu dijital ortama aktarılıyor. Bu sırada ahşap malzemenin üzerindeki her ayrıntı kayda geçiyor. Ardından batık ahşaplar, daha uzun ömürlü hale getirilmesi için dondurularak kurutma (freeze dryer) cihazına yerleştiriliyor. Buradaki işlem ise en az 6 ay sürüyor.

Bir batığın konservasyonu titiz çalışmalar neticesinde 6-9 yılda tamamlanıyor ve eser, müzede sergilenecek hale getiriliyor.

- 13 yıl önce ortaya çıkarılmıştı

İÜ Edebiyat Fakültesi Taşınabilir Kültür Varlıkları Koruma ve Onarım Bölümü Başkanı Prof. Dr. Ufuk Kocabaş, AA muhabirine yaptığı açıklamada, Theodosius Limanı ve içinde barındırdığı 37 batığın dünyanın en büyük Orta Çağ gemi buluntu topluluğu olduğunu ve 2005 yılında Yenikapı'da gerçekleşen Marmaray kazı çalışmaları sırasında ortaya çıkarıldığını hatırlattı.

İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğü başkanlığında yürütülen Theodosius Limanı kazısında en alt tabakada açığa çıkan Neolitik uygarlık dahil bütün katmanların kazı çalışmalarının 2013 yılında tamamlandığını aktaran Prof. Dr. Kocabaş, İÜ olarak kazı alanında ortaya çıkan 37 batığın 27'si üzerinde çalışmaya başladıklarını, bu batıkların araziden kaldırılması, belgelenmesi ve koruma-onarım uygulamaları çalışmalarını üstlendiklerini söyledi.

Gemilerin 4'ünün konservasyonunun Bodrum Sualtı Arkeolojisi Enstitüsü'nde Texas A&M Üniversitesi uzmanlarınca tarafından yürütüldüğünü belirten Kocabaş, "İÜ ekibi olarak 2013 yılından beri Marmaray Metro İstasyonu'nun yakınında yer alan iki laboratuvarda kazı sonrası çalışmalara devam ediyoruz. Batık ahşapları, 45 havuzda koruma altında. İlk aşamada batık ahşapları deniz tuzundan arındırıldı. Ardından konservasyon kimyasalları emdirilmeye başlandı. İşin sonunda batıklar, müzede sergilenebilir hale getirilecek." dedi.

Yenikapı batıklarında bu alandaki konservasyonda kullanılan en üst düzey cihazlardan faydalanıldığını aktaran Prof. Dr. Kocabaş, "Dondurarak kurutma (freeze dryer) cihazı denilen ileri teknoloji ürünü bir cihazı kullanıyoruz. Bu sayede hem kullanılan konservasyon kimyasalında yüzde 50 oranında tasarruf elde ediliyor hem de süre olarak kısalma sağlanmış oluyor." diye konuştu.

- "Müze için start verilmeli"

Gerek kazı alanından çıkarılan arkeolojik eserlerin miktarı gerekse bunların korunmuşluk durumu ve az bulunur nitelikte olmasının, Yenikapı kazılarını bambaşka bir boyuta taşıdığını dile getiren Prof. Dr. Kocabaş, sözlerine şöyle devam etti:

"Kazı sırasında ortaya çıkan batık gemilerin bazıları taşıdığı yüklerle birlikte bulundu. O dönemin bütün özelliklerini çok iyi şekilde yansıtan arkeolojik eserlerdi. Bunlar üzerinde bilimsel çalışma yapma şansı bulduğumuz için kendimizi şanslı hissediyoruz. Bunun için de sualtı arkeolojisinin bütün gereklerini uygulayarak çalıştık. Konservasyon zaman alan bir süreç. Bir parçanın sadece konservasyon kimyasalını emmesi bile 4-5 yıl sürüyor. Onun için sabırla ve titizlikle uzman ekibimizle bu çalışmaları sürdürüyoruz. Tüm bu çalışmaların amacı ise eserlerin sergilenebileceği bir müzenin kurulması. Onun için ilgili kurumlar tarafından geç kalmadan start verilmesi gerektiğini düşünüyorum. Çünkü burada biten parçalar var. Bunların depolanması ya da sergilenmesi için bir müzeye ivedilikle ihtiyaç var."

Suya doymuş ahşap üzerindeki çalışmaların uzun soluklu olduğunu vurgulayan Kocabaş, şunları kaydetti:

"Avrupa'da bir geminin kazısının yapılmasından sergilenmesine kadar 20 yıl süre geçebiliyor. Süreç biraz uzun. Ama biz aynı anda birçok batık üzerinde çalışıyoruz. Batıklar bittikçe sergilenebilir hale gelecek. Ama 37 batığın 37'si de bu müzede sergilenebilecek mi? Keşke sergilenebilse. Uzman olarak bizim istediğimiz tabii ki budur. Belki yer sıkıntısından dolayı hepsi sergilenemeyecek ama bu miktarı olabildiğince fazla tutmaya çaba göstermek lazım."

- 4 geminin konservasyonu tamamlandı

Prof. Dr. Kocabaş, Yenikapı kazılarından çıkarılan 4 geminin konservasyonunun bittiğini anlatarak, şu ifadeleri kullandı:

"Bir müze kurulmuş olsa bunları sergileyebilecek durumdayız. Ama nihai bir yerin olması lazım çünkü bu gemilerin büyük çoğunluğu, bir yerden başka bir yere taşınacak kondüsyonda olmayacak. İklimlendirme, ışık sistemi, ısı kontrolünün gerçekleştirildiği bir müzede sergileniyor ya da depolanıyor olmaları lazım ki gelecek nesillere aktarabilelim. Müzenin kurulma vaktinin geldiğine inanıyorum. Müze ile ilgi bütün projelerin tamamlandığını, gerekli kurumlardan izinlerin alındığını biliyoruz. Bir tek start verme işi kaldı. Umarım buna da en kısa sürede başlanır."

Ana bilim dalı uzmanlarının yanı sıra laboratuvarda 10 stajyer öğrencinin, haftanın üç günü görev yaptığını anlatan Kocabaş, ayrıca yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin de çalışmalarda yer aldığını söyledi.

- "Yenikapı, geçmişi anlamamıza yeni bir kapı açtı"

Kazısı gerçekleştirilen Theodosius Limanı'nın ticaretin yoğun gerçekleştiği bir imparatorluk başkentinin limanı olduğunu belirten Prof. Dr. Kocabaş, şu bilgileri verdi:

"Sualtı kalıntıları çok iyi korunmuş vaziyette. Kara kazılarında rastlayamadığımız nitelik ve kalitede eserlerle karşılaştık. Yenikapı, geçmişi anlamamıza yeni bir kapı açtı. Çok iyi korunmuş gemiler, inanılmaz bilgiler barındırıyor. Aynı zamanda antik gemi inşa teknolojisi üzerinde çalışıyoruz. Batıklar içinde kadırgalar var. Bunlar, bir arkeoloji kazısında Bizans dönemi için konuşursak ilk defa ortaya çıkan kadırgalar. Donanmada kullanılmış, kürekli, ince, uzun gemiler. Kürekçilerin oturma düzenleri, birbirleriyle olan mesafeleri, bunlar hep tartışılan konulardı."

Kazılar devam ettikçe İstanbul'un daha da geçmiş dönemlerine ışık tutacak bulguların ortaya çıktığını anlatan Prof. Dr. Kocabaş, kazı alanında neolitik döneme tarihlenen bir köy yerleşmenin kalıntılarının ortaya çıktığını hatırlattı.

İstanbul'un kuruluşunun hep bugünden 2700 yıl öncesine dayandırıldığını ama bu kazıların ardından bu tarihin 8500 yıl öncesine çekildiğini dile getiren Kocabaş, bu durumda İstanbul'da MÖ 5000'lerde yerleşme olduğunun söylenebildiğini anlattı. Kocabaş, "Marmara Denizi bir göl durumundayken, neolitik dönemin insanları bu gölün etrafında yaşıyormuş. Suların yükselmesiyle bu neolitik yerleşme Marmara Denizi'nin altında kalmış. Bu da İstanbul'un tarihi açısından son derece önemli." dedi.

- Batıkların ömrü, dondurarak kurutma ile uzatılıyor

Öğrenciyken başladığı projeye bugün Konservasyondan Sorumlu Başkan Yardımcısı olarak devam eden Dr. Namık Kılıç, projenin önemli ekipmanlarından biri olan dondurarak kurutma cihazının, suya doymuş ahşap konservasyonu açısından Türkiye'de ilk kez İÜ uzmanları tarafından kullanıldığını anlattı.

Suya doymuş ahşap olarak adlandırılan malzemenin korunmasını sağladığını aktaran Kılıç, basit olarak cihazın ahşabın içindeki suyu ve emdirilen kimyasal malzemeyi dondurduğunu, ardından suyu ahşabın içinden çıkardığını, kimyasal malzemenin ahşabın içinde kaldığını, bu sırada buzun yarattığı problemlerin bertaraf edildiğini ifade etti.

Dr. Kılıç, bu uygulamayla işlem gören ahşabın, uzun ömürlü hale getirildiğini ve boyutunda bir değişim yaşanmadığını belirtti.

Yenikapı 12 Antik gemisinin konservasyonu 9 yıl sürdü

Projenin en meşhur batıklarından 1100 yıllık "Yenikapı 12"nin parçalarının bu yöntemle sorunsuz şekilde korunduğunu anlatan Kılıç, parçalar bir araya getirildikten sonra bir bütün halinde ziyaretçilerin batığı müzede görebileceğini aktardı.

Kılıç, batığın konservasyonuna 2009'da başladıklarını, yaklaşık 9 yıllık süre sonunda batığın sergilenebilir bu hale geldiğini vurgulayarak, batıklarla ilgili emdirme sürecinin en az 5 yıl, cihaz sürecinin ise her bir yükleme için 6 ay sürdüğünü belirtti.

Daha büyük boyutlu gemi parçalarının konservasyonu için İngiltere'de 8,5 metre boyunda, 2,10 metre çapında bir cihaz yaptırdıklarını ifade eden Kılıç, bu cihazın bu alanda kullanılan Avrupa'nın en büyük cihazı olma özelliğini taşıdığını sözlerine ekledi.

Arkeolojik Bulgular dijital ortama aktarılıyor

İÜ Edebiyat Fakültesi Taşınabilir Kültür Varlıkları Koruma ve Onarım Bölümü Araştırma Görevlisi Dr. Evren Türkmenoğlu da gemileri arkeolojik açıdan incelemek ve gemi yapım tekniklerini belirlemek istediklerini söyledi.

Akdeniz'de Orta Çağ'da gemilerin nasıl yapıldığını anlamak için kazılardan çıkan tüm gemi parçalarını özel bir cihazla üç boyutlu çizdiklerini anlatan Türkmenoğlu, ahşabın bağlantı yerlerini, çivi deliklerini, ağacın özelliklerini, geçme yerlerini bu sayede üç boyutlu kaydettiklerini, daha sonra gemilerin şekillerinin nasıl olduğunu bilgisayar ortamında da yapabildiklerini belirtti.

Yaptıkları araştırmalarda, gemilerin bugünün teknolojisinden oldukça farklı inşa edildiğini, o dönemde mühendislik değil daha çok zanaatın ön planda olduğunu ifade eden Türkmenoğlu, şöyle konuştu:

"Bazı hesaplamalara göre yaptıkları gemiler de var. Örneğin bazı gemilerin ilk önce kabuğunu yapıyorlar, ardından kaburga dediğimiz eğrilerini içine yerleştiriyorlar ki bu antik teknik. Modern teknikte ise ilk önce iskeleti oluşturuluyor geminin, ardından kabuğu yapılıyor. Yaptığımız araştırmalarda gördüğümüz ilginç olan şey, iki tekniğin bir arada uygulandığı melez gemiler var. Bu iki teknik arasındaki geçiş sürecini tüm detaylarıyla araştırıp, çözümlemeye çalışıyoruz. Çünkü gemilerin 5. yüzyıldan 10. yüzyıl sonlarına kadar tarihleniyor olması bu evrim sürecinin araştırılmasına olanak sağlıyor. Bu 500 yıllık süre içinde bütün gelişimi tek bir alanda görebiliyoruz."

 Çiğdem Alyanak- AA