İnsanların en az 9 bin yıldır bal ve diğer arı ürünlerini topladıkları biliniyor. Afrika'da bulunan çömlekler üzerine yapılan bilimsel araştırma, insanların 3.500 önce bal, balmumu ve arı sütünü hayatın farklı alanlarında kullanmak için işlediklerini gösteriyor.

Bal ve diğer arı ürünlerinin insanlarca kullanıldığı, en azından MÖ 7. bin yıldan beri Avrupa, Yakın Doğu ve Akdeniz Kuzey Afrika'daki çömlek kalıntılarından tespit edilmiş, balın yanı sıra, balmumunun kullanıldığı da kimyasal kanıtlarla anlaşılmıştı. Balın binlerce yıldır insanlığın önemli besin maddesi olduğuna kuşku yok. Ancak insanların arıları sadece balları için kullanmadıkları ve onların diğer ürünlerinden de ziyadesiyle faydalandıkları da anlaşılıyor. Afrika'nın dört bir yanından derlenen tarihi ve etnografik literatür, arı ürünlerinin, ve hatta larvalarının hem besin kaynağı olarak hem de hayatın diğer alanlarında kullanıldığını gösteriyor.

M.Ö. 1500'lerden, M.S. 500'lere dek Batı Afrika ülkelerinden Nijerya topraklarına yaşadıkları tespit edilen Nok kültürü insanlarının da en erken evrelerinden itibaren Arıcılığı endüstiriyel anlamda kullandıkları tespit edildi.

Goethe Üniversitesi arkeologları ile Bristol Üniversitesi kimyagerlerin işbirliği ile gerçekleşen ve sonuçları 14 Nisan'da Nature dergisinde "3500 yıl önce Batı Afrika'da bal toplayıcılığı" (Honey-collecting in prehistoric West Africa from 3500 years ago.. -makalenin orijinalini okumak için linki tıklayabilirsiniz-) başlığı ile yayınlanan araştırmaya göre; tarım ve toplayıcılık faaliyetlerinin yan yana görüldüğü Nok Kültürünün erken çiftçileri ve avcı - toplayıcı fertleri için bal toplamak kadar, balmumu ve diğer arı ürünlerinin de oldukça kıymetli olduğu anlaşılıyor.

Nijerya'daki 12 bölgeden Erken, Orta ve Geç Nok dönemlerini kapsayan toplam 458 çanak çömlek parçası incelendi. Nok kültürüne ait keramik kaplarda lipit kalıntı analizi yapıldı ve N-alkanlar, n-alkanoik asitler ile yağlı açil balmumu esterlerinden oluşan karmaşık lipid dağılımları tespit edildi. Kanıtlar, 3.500 yıl önce Afrikalıların bal toplama dahil olmak üzere, lipit veren Nok seramik kaplarının üçte birinden fazlasında arı ürünü kullandıklarını ve ürünleri işlediklerini gösteriyor....

Avrupa'da Orta Çağ’ın başladığı yıllara dek varlığını sürdüren Nok kültürü özellikle Afrika’daki en eski figüratif sanatı temsil eden keramik heykelleri ile tanınmaktadır. Alman Araştırma Vakfı'nın finanse ettiği proje ile Goethe Üniversitesi bilim adamları yaklaşık on iki yıldır araştırıyor. Söz konusu çalışma da o araştırmanın bir parçası ve pişmiş toprak heykellerin yerleşim düzeni, kronolojisi ile anlamının yanı sıra çevre, geçim ve beslenme konularını inceliyor. 

Araştırma çerçevesinde Nok Kültürüne ait çanak çömlek kalıntılarında bulunan, moleküler gıda kalıntılarının analizi yapılırken ve balcılık kalıntılarına ulaşıldı. İncelenen parçaların yaklaşık üçte biri,  yüksek oranda balmumu kalıntıları içeriyordu.

Nok Kültüründe Arıcılık nasıl yapılıyordu, bal ve diğer arı ürünleri nasıl kullanılıyordu şimdilik bilinmiyor ama bir şekilde kullandıkları kesin. Arkeologlara göre; muhtemelen balmumu peteklerden alınıp tencerelerde ısıtarak ayrıştırılıyordu.Balın, hayvanlardan veya bitkilerden elde edilen diğer ham maddelerle birlikte işlendiği anlaşılıyor. Hatta belki de bu çömlekler doğrudan arı kovanı olarak kullanılıyor ve arılardan arındırıldıktan sonra balmumu işleniyordu.

Arkeolojik Nok projesinin direktörü Goethe Üniversitesi Öğretim Üyesi Profesör Peter Breunig, “Bu çalışmaya Nok halkının evcil hayvanlara sahip olup olmadığını öğrenmek amacıyla Bristol’deki meslektaşlarımızla başladık. Bir evcil hayvan kullandıkları kesin. Ama bu bizim tahmin ettiğimiz hayvanlardan oldukça farklı. Onların arıcılık yaptıklarını tahmin edememiştik. Bu bizi oldukça şaşırttı. Balın onların günlük menülerinin bir parçası olması tamamen beklenmedik bir durumdu. Çünkü o yıllarda Afrika'da arıcılık faaliyeti olduğuna dair daha önce hiç bir bulgu yoktu" dedi. 

Makalenin Baş Yazarı Bristol Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr Julie Dunne “Bu, prehistorik çömleklerden elde edilen biyomoleküler bilgiler, etnografik verilerle birlikte 3500 yıl önce balın kullanımına dair önemli kanıtlar sağlıyor” ifadesini kullandı..

Bristol Üniversitesi Organik Kimya Enstitüsü Başkanı Profesör Richard Evershed, "İnsanlar ve bal arıları arasındaki ilişkinin daha eski olduğuna dair bulgular vardı ama Nok Kültürünün arıcılık yaptığına dair hiç bir emare yoktu. Tâ ki kimyasal analizler bunu ortaya çıkarana dek. Çanak çömleklerindeki balmumu kalıntıları bu açıdan çok önemli" dedi.

Arıcılık tarihi sanılandan çok daha eski olabilir

Goethe Üniversitesi arkeobotanik uzmanı Profesör Katharina Neumann; “Arkeoloji kazılardan elde edilen bitki ve hayvan kalıntıları, tarih öncesi insanların yediklerinin yalnızca küçük bir bölümünü yansıtıyor. Kimyasal kalıntılar, tarih öncesi diyetin daha önce görünmeyen bileşenlerini görünür kılıyor. Balmumunun ilk doğrudan kanıtı, Afrika arkeolojisi için büyüleyici perspektifler sunuyor. Afrika’da bal kullanımının çok uzun bir geleneğe sahip olduğunu varsayıyoruz. Kıtadaki en eski seramik yaklaşık 11.000 yaşında. Belki o da balmumu kalıntıları içeriyordur. İncelemek gerekiyor. Dünyanın dört bir yanındaki kazı evi ve müze depolarında, sırlarını gaz kromatografisiyle açığa çıkarmayı ve tarih öncesi insanların günlük yaşamlarının ve beslenme tarzlarının ipuçlarını vermeyi bekleye binlerce seramik parçası var” dedi.

arkeolojikhaber.com