Bizans dönemin manastırı Aya Maryeros Manastırı, Anadolu'nun ilk akıl hastanesi olma özelliğini taşıyor. Manastır aynı zamanda gizemli yer altı şehirlerine uzanan tünellerin başlangıç noktası.

Nevşehir'in Derinkuyu ilçesinde Hem Hititler gibi Antik medeniyetler ile Antik Yunana, hem Roma ve Doğu Roma’ya (Bizans) ve tabii hem de Türk beylikleri ile iki büyük Türk devleti Selçuklu ve Osmanlı’ya kucak açmış Anadolu, her bir köşesinde araştıranları büyük şaşkınlıklara düşürecek sırlar ve detaylarla dolu.

Güvenlik için yer altı şehirleri inşa edilirdi

Anadolu’nun merkez konumda olduğu ilkçağ ve ortaçağ dönemlerinde, neredeyse hiçbir işin/hadisenin ortası yoktur: Zenginler altın tabaklarda yemeklerini yiyorken kıtlıkla mücadele edenler karınlarını nihayet doyurabilmek için ölüleri gözlerine kestirir. Savaşlar ve baskınlar da böyledir: Koca İmparatorlukların bitmek bilmez çarpışmalar nedeniyle nüfuslarının neredeyse yarı yarıya düştüğü dönemler olmuştur. Misal, tarihçi Dionysios Stathakopoulos, Bizans ile Sasani mücadelesinin sert geçtiği 6 ve 7.yy’da Doğu Roma’da nüfusun yarısının kırıldığını söylüyor.

Savaşlara ve baskınlara karşı özellikle Doğu Roma döneminde alınan önlemlerden biri yeraltı şehirleri inşa etmekti. Hani İstanbul’un altında da olduğu hep söylenir. Bu iddia ne kadar doğru bilinmez ama Sultanahmet’in altındaki geçitler artık ispat edilmiş durumda. Bunlardan biri Justinyanus geçiti: Saray, Ayasofya ve Hipodrom’un altını dolanan tüneller, istediği zaman istediği yerde bitiveren İmparatora ‘keramet’ de verirdi. Tabii öncelik güvenlikti.

Yer altı şehirlerine açılan bir Manastır

Yeraltı şehirlerinden belki de en enteresanı Anadolu’da: Nevşehir’in Derinkuyu ilçesinde. Nevşehir Kapadokya’nın önemli bölgelerinden biri. Kapadokya Bizans döneminde askeri aristokrasinin hüküm sürdüğü bir yerdi. Önemli komutanlar ve İmparator çıkarmıştır bu bölge, mesela Alplarslan’ın mağlup ettiği Romen Diyojen buralıydı. Kapadokya Doğu Roma sınırlarının İran sınırına kadar dayandığı 7.yüzyıla kadar sakin bir bölgeydi. Fakat Sasani ve ardından gelen ilk İslam fetihleri ile neredeyse bir sınır bölgesi oldu. Dolayısıyla güvenlik ilk plana taşındı.

Derinkuyu’daki yeraltı şehrine bir manastırdan giriliyor: Aya Maryeros. Manastırın Bizans döneminden kaldığı tahmin ediliyor. Merdivenle inilen manastırın güney kısmında bulunan tünelin Derinkuyu Yer Altı Şehri'ne, kuzeybatı cephesindeki tünelin ise Kaymaklı beldesindeki yer altı şehrine bağlantısı olduğu söyleniyor.

Tarihin ilk akıl hastanesi: Aya Maryeros

Yer altı şehirleri ile bağlantısı bulunan Aya Maryeros’un tek ilgi çekici özelliği bu değil: Manastır akıl hastanesi işlevi de görüyordu. Zafer Barış imzalı bir haberde Manastır şu şekilde tarif ediliyor:

“Geniş bir bahçe içinde, tek katlı olan ve ikamet amaçlı kullanılan taş bina ile girişi birleşen kayadan oyma Aya Maryeros Manastırı'na, demir kapıdan giriliyor. Yaklaşık 20 basamaklı taş merdivenden inilince kayadan oyulma geniş bir alana geçiliyor. Manastırın tam ortasında, merkezi belirtmek için yuvarlak kenarlarında daire oluşturacak şekilde sıralanmış taş döşemeler bulunuyor. Geniş alanın etrafında, yine kayadan oyularak oluşturulan odalar yer alıyor. Bu odaların girişleri, sonradan yapıldığı anlaşılan tahta kapı ve çerçevelerle kapatılmış durumda. Ortadaki merkez taşının solunda yer alan geniş sütunun içi de oyularak 6 basamaklı merdivenle ulaşılan bir kürsü oluşturulmuş. Manastır ya da akıl hastanesi yöneticilerinin bu kürsüden çalışmaları yönettikleri belirtiliyor. Manastırın güney kısmında bulunan tünelin, Derinkuyu Yer Altı Şehri'ne, kuzeybatı cephesindeki tünelin ise Kaymaklı beldesindeki yer altı şehrine bağlantısı bulunuyor. Yetkililer, zamanında akıl hastalarının tedavi edildiği bir yer olan manastırın, aynı zamanda düşman tehlikesi karşısında bölgedeki insanların yer altı şehirlerine geçişini sağlayan bir üs olarak da kullanıldığını ifade ediyor”

Define avcıları bölgeyi talan ediyor

Coşkun Sağlamdin imzalı başka bir haberde de bölgedeki manastır ve çevresinin define avcıları nedeniyle büyük tahribata uğradığı ifade ediliyor: “Nevşehir’in Derinkuyu ilçesi Cumhuriyet Mahallesi'nde Bizans döneminden kalma olduğu öne sürülen Aya Maryeros Yeraltı Manastırı'nın, dünyada akıl hastanesi olarak kullanılan ilk mekan olduğu biliniyor. Ancak tarihi yapı, definecilerin uğrak yeri haline gelmiş durumda. Definecilerin tarihi eser ve altın aradığı tarihi yapı adeta kaderine terk edildi. 82 yaşındaki Yusuf Işık dünyanın ilk akıl hastanesi olarak bilinen Aya Maryeros Manastırı’nın turizme kazandırılması için defalarca başvuru yaptıklarını ifade ederek, ‘Devletimiz buraya onarım yapması gerekir. Ben İl Kültür ve Turizm Müdürlüğüne çok gittim. Geleceğiz buralarda inceleme yapacağız dediler. Ne geldiler ne de baktılar. Bina eriyip gidiyor. Buraya giren defineciler burada define aramışlar bulmuşlar. Devletimize rica ediyorum burayı turizme kazandırsınlar’ şeklinde konuştu.

Mehmet Hakan Kekeç - Star