El-Battani: Albatagnius haberi

Bettânî kimdir? El-Battânî kimdir? el-Battânî nerelidir?

El-Battani (Bettânî / Albategnius / Albategni / Albatenius ) Ebu Abdullah Muhammed b. Cabir b. Sinan el-Battânî es-Sabiî el-Harran (Doğum: MS 858, Harran Ölüm: MS 929, Kasr-ı Cis (Irak)) Astronom ve matematikçi...

Trigonometrinin babası kabul edilen El-Battani, batı bilim aleminde Albategnius adıyla tanınır. Aydaki Albategnius kraterinin adı onun adına ithafen verilmiştir.

Ailesi babasından itibaren Müslüman olmakla beraber, neseb silsilesinde yer alan "es-Sabiî" künyesinden, atalarının Sabiî olduğu anlaşılmaktadır.

Özellikle astronomi ve matematik alanlarında verdiği eserlerle ünlenmiş matematik âlemine küresel trigonometrinin temel teoremlerinden olan kosinüs teoremini kazandırmıştır.

Güneşin bulunabileceği en yüksek noktanın değişmezliği hakkındaki Batlamyus Teorisini yıkmış, Ekliptik'in meylini, tropik yılı ve mevsimleri, büyük bir prezisyonla tayin etmiş, Bir güneş yılının 365 gün 5 saat 46 dakika 24 saniye olarak (gerçeğinden 24 saniye fazla yanılma payıyla) hesaplamıştır.

Eserleri, başta meşhur İtalyan matematikçisi Johan Müller Alman Astronomi Bilgini Kopernik ve Fransız Bilgin Laplace olmak üzere bir çok bilginin ufuklarını açmış ve onların çalışmalarına öncülük etmiştir.

Batı bilim dünyasında trigonometrinin mucidi ve İslam Alemi'nin Batlamyos'u kabul edilen el-Battânî, yazdığı eserlerle doğuda ve batıda haklı bir şöhretin sahibi olmuştur. Battanî, İslam dünyasında, eserleri Batı dillerine çevrilen ilk bilim adamı unvanının sahibidir.

Hayatı

Batı'ya Trigonometri'yi öğreten, "Trigonometrik Bağıntıları" modern çağlarda kullanılan şekliyle sistemieştiren ve bundan dolayı Ay'daki bir kratere adı verilen bu büyük bilgin M.S. 858 yılında Harran civarında doğmuştur. Nesep silsilesinde yer alan Battan (veya Bettani) künyesine bakarak; devrin künyelemedeki genel karakteristik özelliği göz önüne alınarak Harran'ın bir köyü olan Battan'da doğduğu söylenebilir.

Ortaçağ Batı bilim dünyasında "Albatagnius" veya "Albatagrii" ismiyle tanınan bu büyük bilgin, zengin ve varlıklı bir ailenin (melikzâde) çocuğuydu. Küçük yaşlarında başladığı astronomi çalışmalarını 877 yılında yerleştiği Rakka'da kendi adına kurduğu rasathanede 42 yıl (918) devam ettirdi . Özellikle Astronomi, ve Matematik'e aşırı ilgisi, bilimsel çalışmalardan aldığı haz, O'nu dönemin Hilafet ve bilim merkezi olan Bağdad'a da götürmüş ve devrin önemli bilginleri ile temasını sağlamıştır. Bağdad bilim çevresinde tanınması O'nu şöhrete kavuşturmuş ve Biruni'nin eserlerinde8 kendisinden hayranlıkla bahsetmesine sebep olmuştur. Battânî, 71 yaşındayken Bağdad dönüşü Dicle Nehri kenarındaki Samarra Şehri civarında yer alan "Kasr-ı Cis" (veya Hadar Sarayı)de vefat etmiştir

Bilimsel Çalışmaları

Battânî'nin 42 yıl Rakka'da ve daha sonra Bağdat'taki bilimsel çalışmaları ve kaleme aldığı eserler, özellikle Matematik ve Astronomi sahasındaki yeni buluşları, kendisine haklı şöhret kazandırmıştır. O'nun "Ekliptik"in (ılım dairesi) meylini, "tropik yıl" (Dünyanın bahar ılım noktasından ardarda iki geçişi arasında geçen süreyi) ve "mevsimler"i, büyük bir prezisyonla tayin etmesi, Güneşin zenit noktasında bulunabileceği en yüksek noktanın değişmezliği hakkındaki Batlamyus Teorisini yıkmış, Güneşin görünürdeki açısal çapının değişebildiğini (Batlamyus'un görüşüne zıt olarak) ispatlamış, yine Ay'ın görünebilirliği şartlarını belirleyici yeni ve çok ince bir teori kurmuştur . Ayrıca O, bir yılı 365 gün 5 saat 46 dakika 24 saniye olarak (gerçeğinden 24 saniye fazlalıkla) hesaplamıştır. Battânî'nin IX. yüzyılda tespit ettiği Ay ve Güneş tutulmaları ile ilgili gözlemleri, XVIII. yüzyılda gök bilimcilere Ay hareketinin "Secularie" ivmesini tayin imkanı bahşetmiştir. Ayrıca ortografik projeksiyon yardımıyla küresel trigonometri problemleri için bulduğu çözümler, Batı dünyasmda XV . yüzyılın uyanış devri çalışmalarına ışık tutmuştur .

Ortaçağ İslam alemindeki bilimsel çalışmalar dikkatlice tetkik edildiğinde, Uzay Geometrisi ve Trigonometrinin doğmasının en büyük amilinin Müslüman bilim adamlarının Astronomi sahasındaki çalışmaları olduğu görülecektir. Bugünkü anlamda bilimsel terimler kullanmaksızın, Matematik ve Astronomi içinde modern Trigonometrinin ilgilendiği konuları işleyen İslam alimleri, bu bilimin temelini teşkil eden sinüs, kosinüs, tanjant ve kotanjanfın bulucularıdır . Batılıların Albategnius dedikleri el-Battânî ise bu bilim dalının kurucusu sayılmaktadır.

Eserleri

1- Kitâbfi'l-Mârifeti'l-Metâli-il Bürûc ti mâ beyne Erbe'il-Felek Burcun Gök Küresinin Rübu' Dahilindeki Doğuş Yerlerinin Bilinmesi)

Astronomi ile ilgili bu önemli eser boylamlarının (tüller) 0° den 36° kadar kıymetlerine tekabül eden hareket çizgisi cetvelidir. Battâni'den önce böyle bir cetvel yapılmamıştır.

2- Risâletün frt-Tahkîk-i Akdâri'l-İttisâlât (Yıldızların Yanyana Gelme Ölçümlerinin Araştırılması Hakkında Risale)

Bu küçük fakat son derece önemli olan kitapçıkta, yıldızların erdemlerinden yararlanarak ışıklarını gönderişlerini (Matrahu'ş-Şua) küresel trigonometriden faydalanarak izaha çalışır.

3- Şerhüi-Makâlâti'l-Erba'a li-Batlamyus (Batlamyus'un Dört Kitap Adlı Eserinin Şerhi):

Eserin isminden de anlaşılacağı gibi, Batlamyus'un Dört Kitap adlı eserinin izah ve şerhidir. Robertus Retinensis tarafından Latinceye çevrilmiştir.

4- Ez'-Zic (Zic-i Sabiî: Sabiî Cetvelleri)

Battânî'nin Astronomi sahasında kaleme aldığı en önemli eseridir. Müellifin, Rakka'da rasathanesindeki bilimsel çalışmalarının bir neticesi olan rasatlarından elde ettiği verileri ihtiva eder. Eserde astronomi konularının yanısıra, astronomi için gerekli olan temel küresel trigonometri bilgileri de yer almaktadır. Tamamen kendisine ait ve orijinal olan küresel trigonometriye ait bu bilgiler, sadece islam aleminde değil, Batı bilim aleminde de bu konudaki çalışmalara önderlik etmiş, yeni çalışmaların temelini oluşturmuştur. Battânî'nin bu eseri, XII . yüzyılın ilk yarısında Ortaçağın Avrupa'daki bilim dili olan Latince'ye "De Motu Stellaru" adıyla tercüme edilmiştir.