Karaz Kültürü nedir? Karaz Kültürü ne zaman yaşanmıştır? Karaz Kültürü nerelerde görülmüştür? Kura-Aras Kültürü nedir?

Karaz ( Kura-Aras / Khirbet Kerak (Hirbet Kerak) / Bet Yerah) Kültürü; Geç Kalkolitik  ve Tunç Çağı dönemlerinde Doğu Anadolu, Transkafkasya, Azerbaycan ve Kuzeybatı İran civarına yayıldığı tespit edilen kültürdür. Sovyet arkeoloj Boris Kuftin'in çalışmalarında ortaya konulmuştur. Kuftin, 1940 yılında kültürü tanımlamış ve Kura-Aras Kültürü demiştir.

Karaz kültürü, Anadolu'nun diğer bölgelerinden tamamen farklı bir gelişim izleyerek, doğuda Trans-Kafkasya'dan İran Azerbaycan'ındaki Urmiye Gölüne, batıda Divriği-Kangal yörelerinden Malatya-Elazığ bölgesine, güneyde Kahramanmaraş ile Amik ovasından Filistin'e ve kuzeyde Karadeniz dağlarına kadar yayılarak, Geç Kalkolitik ve ilk Tunç çağı boyunca varlığını sürdürmüştür.

 İlk buluntu yerinin ve en iyi temsil edildiği yörenin adına izafeten Karaz Kültürü olarak tanımlanan kültürün Önasya'da görüldügü dönem, Radyo-karbon ve tipoloji tarihlemelerine göre, M.Ö. 3250-1750'dir.

Kültürün  terminolojisi hakkında birçok teklif yapılmıştır. Bu zaman süresince varlığını kesintisiz bir şekilde devam ettiren ve önceleri Khirbet Kerak / Bet Yerah olarak tanımlanan kültürü terminolojisi hakkında bir çok teklif yapılmıştır. Bu kültürün keramiği için kullanılan bir başka terim, Trans Kafkasya Bakır çağı veya Doğu Anadolu 'nun Bakır çağı Keramiği terimidir.

Urmiye Gölünün doğusunda yer alan Yanık Tepenin kültürle benzer mimari buluntular vermesini de dikkate alan pek taraftar bulamayan Yanık Kültürü gibi değişik görüşler de söz konusudur.

Tanımların tamamı söz konusu kültürü, tüm nitelikleriyle ve doğru bir şekilde ifade etmekten uzaktır. Ayrıca, Erzu,rum ve yakın çevresinde yapılan Karaz, Pulur, Güzelova ve Sos Höyük kazıları bu kültürün kaynağının, Erzurum olabileceği yönünde güçlü kanıtlar taşır.

Kura-Aras Kültürü ve Trans-Kafkasya'nın Eneolitik Kültürü olarak önerilen görüşlerin, Kafkaslardaki buluntu toplulukları ile yakın ilgisi olabilir. Ancak, bu bölgenin, bu kültürün yayılım alanı içerisindeki bütün merkezlere zaman ve coğrafi bakımdan uzak olması doğru kronolojiyi ifade etmekten de uzaktır.

Karaz'daki ilk çalışmaları takip eden yıllarda, Bayburt, Erzincan ve Kars civarında yer alan birçok prehistorik höyükte, formsal ve telmik açıdan ancak Karaz Keramiğiile mukayese edilebilen keramik parçaları bulunmuştu. Bu araştınnalar, kuzeydoğu Anadolu 'nun Geç Kalkolitik çağdan itibaren iskan gördüğünü kanıtladığı gibi özellikle, kuzeyde, Bayburt ve çevresinde Karaz kültürünün varlığının saptanması da yine bu sayede olmuştur. Her ne kadar kazı alanları Erzurum ve çevresinde yapılmışsa da geniş yayılım alanı bulan kültürün etki alanı içerisinde çoruh Nehri'nin yukarı havzasının da olduğu tartışılmaz.

Karaz Kültürünün en eski buluntu topluluklarına coğrafi yapısı gereği kapalı  merkesi bölge sayılabilecek  Erzurum  ve çevresinde rastlanmıştır. En erken kazıların yapıldığı Karaz Höyük, daha sonraki kazı ve araştırmalar için ünik merkez durumundadır.

Ancak, gerek Bayburt ve çevresinde gerekse Doğu Anadolu Bölgesi'nin diğer kesimlerinde, Karaz'la çağdaş veya onun geç evreleriyle paralel yerleşim merkezlerindeki buluntu toplulukları için, Karaz Keramiği / Karaz Türü Keramik ya da Karaz Kültürü tabirIeri kullanılması daha uygundur. 

AyrıcaKaraz kültürüne ait örneklere Erzurum'un güneyinde, kuzeyinde ve doğusunda rastlanması, kültürün çevreye buradan yayıldığını göstermesi bakımından da önemlidir.

Kültürün genel özellikleri arasında ikisi özellikle dikkat çeker.

İlki, kültürün yapım tekniği, rengi ve süsleme tarzı ile dikkat çeken keramiğidir.

Karaz keramiği el yapımıdır. çağdaşı yerleşmelerde çanak çömlekler için bir nevi seri üretim demek olan çömlekçi çarkı kullanılmasına rağmen, kültürün keramiği yayıldığı alanlarda el yapımı olma özelliğini korumuştur. Tek renkli (monokrom), astar ve açkılı olan Karaz keramiğinde süsleme genellikle paralel, spiral veya kesişen çizgilerden oluşur. Bu süslemeler keramiğin çeşitli türlerine yiv-oluk (insize) ve kabartma tekniği ile uygulanmıştıri

Karaz türü keramik için koyu yüzlü açkılı mallar terimi de kullanılmıştır. Bu isimle adlandırılan keramiklerde   iki önemli yüzey  özelliği vardır. Bunlardan birincisi renkleridir. Koyu yüzlü açkılı malların renkleri koyu veya kirlidir. İkinci özellikleri ise açkılı olmalarıdır. Açkı, bu tür mallara rastlanan her yerde hem ortak özellik hem de diğer mallardan ayırıcı kıstas olarak karşımıza çıkmaktadır.

Keramiklerin hamuru genellikle kaba malzemeden oluşur.

Karaz kültürünün ön plana çıkan ikinci önemli özelliği ise mimaridir.

Kazılarda mimari yapılar tam olarak ortaya çıkarılamasa da taş temelli, kerpiç duvarlı,  dik köşeli  tek  ya da çift odaklı yapılar keşfedilmiştir. Taş temel üzerine kerpiç duvarlarla, dik köşeli, bir ya da iki odalı inşa edilen yapıların yanında muhtemelen dini ritüellerde kullanılan ocaklar ortaya çıkarılmıştır. Kültürün yayıldığı diğer bölgelerde açığa çıkarılan dairesel planlı yapılar ise Hurri geleneksel mimarisini ifade etmektedir.