Günümüzde İsrail ve Filistin'in işgal altındaki topraklarında yapılan arkeolojik kazılarda bulunan yaklaşık 100 balık dişinin analizine göre, 3.500 yıl önce Akdenizin güneydoğusunda yoğun balık ticareti vardı.

3.500 yıl önce, Akdeniz’in güneydoğusundaki yerleşim yerlerinde aktif bir balık ticareti oluyordu. Şu an İsrail sınırları içerisindeki çeşitli arkeolojik sit alanlarında bulunan 100 balık dişinin analiz edilmesiyle bu sonuca ulaşıldı.

Scientific Reports dergisinde 20 Eylül tarihinde Sisma-Ventura Guy, Tütken Thomas, Zohar Irit, Pack Andreas, Sivan Dorit, Lernau Omri, Gilboa Ayelet ve Bar-Oz Guy imzaları ile yayınlanan "Diş oksijen izotopları Akdeniz balık yetiştiriciliğinin ve ticaretinin Geç Bronz Çağı kökenini ortaya çıkarmaktadır." (Tooth oxygen isotopes reveal Late Bronze Age origin of Mediterranean fish aquaculture and trade) başlıklı makaleye göre; arkeoloji kazılarında bulunan balık dişlerinin sayesinde Akdeniz'in Geç Holosen kıyı alanlarında ticari balıkçılığın ilk izlerine ulaşılabildi.

Dişlerin sahibi olan çipura balığı, aynı zamanda ‘dorade’ olarak da biliniyor. Bu balıklar Güney Sinai kıyısında Bardawil gölünde yakalanıp sonrasında Mısır’dan, Güney Levant’taki bölgelere getiriliyordu. Bu balık taşımacılığı 2000 yıl boyunca, Bronz çağının çökmeye başladığı zamanlardan Bizans döneminin başlangıcına kadar (yaklaşık olarak 1300’den MS 600’e kadar) sürdü.

Johannes Gutenberg Üniversitesi’nden Thomas Tütken, “Araştırmamızda incelediğimiz dişler gösteriyor ki, bu çipuralar, Akdeniz’in suyuna göre çok daha tuzlu olan bir yerden geliyordu.” diyor.

Bardawil gölü; 4000 yıl önce, son buzul çağından sonra su seviyesi en nihayetinde sabit hale geldiğinde şekillenmeye başladı. Bu gölde yoğun bir şekilde balık tutuluyordu ve geniş çaplı balık ticaretinin başlangıç noktasıydı.

Arkeolojik bulgulara göre balık tutmak antik kültürler için önemli bir ekonomik faktördü. Güney Levant’ta çipura (sparus aurata) bölgedeki balıkçılar tarafından 50.000 yıldan beridir avlanıyordu. Mesela Nil levreği gibi daha egzotik olan balıkların ticareti de Mısır ve Kenan arasına 5.000 yıldan uzun süredir yapılıyordu.

Yeni yapılan çalışma ise, Bronz çağının çöküşünde başlayıp Bizans dönemine kadar süren 2.000 yıllık ticaretin büyük boyutunu gösteriyor. Göttingen Üniversitesi’nden araştırmanın eş yazarı Profesör Andreas Pack, “Bardawil gölü görünüşte balığın ana kaynağı ve bugünkü İsrail olan Kenan’a (bu bölgede çipura yakalanabiliyor olmasına rağmen) balık ulaşımının başlangıç noktası.” diyor.

İsrail’deki analiz edilen çipura dişlerinin bulunduğu arkeolojik bölgelerin haritası. C: Thomas Tütken
Balık dişleri 2000 yıllık ticareti belgeliyor

Çipura yenilebilen bir balıktır ve çoğunlukla midye ve yengeçlerle beslenir. Çipuralar düğme biçiminde durophagous dişleriyle eti elde etmek için kabukları kırar. Çalışmanın amacına ulaşmak için, 100 tane geniş kabuk kıran çipura dişi incelendi. Bu Neolitik dönemden, Bizans dönemine kadar olan zamana ait dişler; Güney Levant’ta bazıları denizden uzak, bazıları ise kıyıda olan 12 arkeolojik bölgeden alındı.

Araştırmacıların bir yaklaşımı; çipuraların diş minesindeki oksijen izotoplarının (18O ve 16O) içeriğine bakmak yönündeydi. Bu oranlar, bize buharlaşma hızıyla ilgili ve böylece balıkların yaşadığı suyun civarındaki tuz içeriği hakkında bilgi sunuyor. Kabuk kıran dişlerin boyutunu baz alarak araştırmacılar balıkların boyutuyla ilgili tahminde bulunabiliyorlar.

Analizler gösteriyor ki bazı çipuralar Güney Akdeniz kökenli ama yaklaşık olarak her 4 balıktan 3’ü tuzlu suda yaşamış olmalı. Olay yeri olarak tek gündeme gelen su kaynağı olan Bardawil gölünün yüzde 3.9 ile 7.4 tuz içeriğine sahip olması, buranın çipuraların büyümesi için mükemmel bir ortam olduğunu gösteriyor. Sinai kıyısındaki Bardawil gölü yaklaşık olarak 30 kilometre uzunluğunda, 14 kilometre genişliğinde ve maksimum derinliği 3 metre. Akdeniz’den küçük bir kum engeliyle ayrılıyor.

Tütken, “Burdan Kenan’a giden bir ana yol vardı ama muhtemelen balıklar önce kurutulup sonra deniz yoluyla taşınıyordu.” diyor. O dönemde ne kadar yenildiği tam olarak tahmin edilemese de çipura büyük ihtimalle popüler yenilen balıklardı. Bununla birlikte, görünüşe göre Bronz çağının son dönemlerindeki balık ticareti önceki dönemlere göre çok daha azdı.

Araştırmacılara göre, balıkların vücut ölçüsündeki düşüş, balıkçılığın yoğun bir şekilde artmasının (günümüzde olduğu gibi) bir göstergesi. Tütken, “Görünen o ki balıkçılık ve balık ticareti önemli şekilde genişlemiş ve balıkların büyüyebilmeleri için şansları kalmamış.’’ diyor ve bunun balıklara yapılan sistematik ticari istismar –bir tür 2000 yıl boyunca sürmüş ilk ticari balık yetiştiriciliği- olduğunu belirtiyor.

Buse Eroğlu - arkeofili.com  (Phys. 16 Ekim 2018)