Muhtemelen statü ve aidiyet temsili olarak kullanılansiyah ve kırmızı pigmentler, yaklaşık 300.000 yıl önce insansıların sadece boya kullandıklarını değil ticaret yapma ihtimalleri bulunduğunu da ortaya çıkarıyor. İddia doğru ise Homo Erectus insansı türü ticaret yapmış olabilir.

Kenya’da bulunan renkli pigmentler, tarih öncesi ticaret ağının birer parçası olabilir.

Smithsonian Müzesi paleontologu Rick Potts, kömürle boyanmış, küçük, yuvarlak, topak topak olmuş parçalara bakarken “bunlar da ne?” diye düşündü. Söz konusu parçalara eşlik eden 85 parça daha vardı ve hepsi Güney Kenya’nın Olorgesailie havzasından çıkarılmıştı

Smithsonian ve Kenya Ulusal Müzelerinden oluşan araştırma ekibinin pek çok buluntuyu açığa çıkardığı arkeolojik kazı alanında; insansı türler tarafından yapılan binlerce alet, fosilleşmiş memeli kalıntıları, binlerce yıl öncesine uzanan tortu kalıntıları vardı. Ama bulunan topaklar arkeologlar için birer muammaydı.

Araştırmacılar laboratuvarda topakların siyah pigmentler olduğunu keşfetti. 300.000 öncesine tarihlenen, bilinen en eski tarihli paleo-boya kalemleriydi bunlar.

Bu, bilmecenin yalnızca başlangıcıydı. Bu alanı ve insanlık tarihindeki söz konusu tarihsel periyodu uzun süre çalışan Potts, erken dönem insansıların genellikle yiyeceklerini ve aletlerini yakın çevreden edindiğini biliyordu. Ancak iddiaya göre bu “boya kalemleri” açık bir şekilde ithal edilmişti. Çünkü sadece tuzlu bir gölde oluşmaları mümkündü ve oluşuma  uyan en yakın su kütlesi yaklaşık 29 kilometre uzaktaydı.

Arazideki engebeler düşünüldüğünde bu mesafe o dönem yerlilerinin düzenli seyahat edebileceği mesafeden çok fazlaydı.

Ticaretin sanılandan 100.000 yıl önce başladığı iddia ediliyor

Olorgesailie havzası arkeolojik kazı alanında, Smithsonian araştırmacıları uzun mesafeli ticaretin izlerini bulduklarına inanıyorlar. 

Science dergisinde; 6 Nisanda, "Alison S. Brooks, John E. Yellen, Richard Potts,Anna K. Behrensmeyer, Alan L. Deino, David E. Leslie, Stanley H. A" imzaları ile yayınlanan " Long-distance stone transport and pigment use in the earliest Middle Stone Age" başlıklı makaleye göre yazarlar, bu pigmentler tarih öncesi bir ticaret ağının birer parçası olduğunu savunuyor.  Yani bilim insanlarının önceki tahminlerinden 100.000 yıl öncesine tarihlenen bir ticaret ağı söz konusu olabilir.

Araştırmacılar, pigment topaklarına ek olarak taş aletlerdeki ilerlemenin de bu düşünceyi kanıtlar nitelikte olduğuna dikkat çekiyor. Aynı kazı alanında, yapı malzemeleri uzun mesafelerden getirilmiş daha yakın tarihli binlerce alet bulundu. Araştırmacılar bahsedilen bulguları birbiriyle alakalı üç makalede seri halinde Science’ta yayınladı. Baş yazarlara Potts ile birlikte Berkeley’deki California Üniversitesinden bir jeokronolog olan Alan Deino ve George Washington Üniversitesi’nden paleontolog Alison Brooks da dahil.

Homo Sapiens’e dair en erken kanıt Doğu Afrika’da 200.000 yıl önceye dayanıyor.

30 yılı aşkın süredir Olorgesailie’deki araştırmaya liderlik eden Ulusal Doğa Tarihi Müzesi Human Origins Program müdürü Potts, “Homo sapiens’e dair en erken kanıt Doğu Afrika’da 200.000 yıl önceye dayanıyor. Bizim Orta Taş Çağı’na dair bulgularımız ise kayda değer ölçüde bu tarihten eski.” diyor. “Fosil kalıntılarından anlaşılacağı üzere erken insanlar yaşadıkları çevrede kalabalık değillerdi ama arkalarında onlara ulaşmamız için kartvizitlerini bıraktılar: taş aletler. Bundan dolayı tarihi veya kimin bu aletleri yaptığını bilmediğimiz halde davranışlarındaki dönüşümler hakkında daha çok şey biliyoruz.”

Bu karmaşık davranışsal değişimler bilişsel alanda bir devrimi işaret ediyor. Bu devrim modern insana diğer hominin türler karşısında bir avantaj vermiş olabilir. Araştırmacılar bu devrimin olası açıklamasını ‘Çevresel İstikrarsızlık’ olarak gösteriyor. Araştırmacılar, çevresel değişimin izlerini inceleyerek bu köklü bilişsel ilerlemenin çevredeki ve iklimdeki belirgin dönüşümlerle aynı döneme denk geldiğini buldular.

O yıllarda dominant hominin Homo Erectus’tu

Olorgesailie’deki dönüşüm 500.000 ila 300.000 yıl öncesini kapsıyor. Değişimin başlangıcında dominant hominin Homo Erectus’tu. Dünyaya yayılan Homo Erectus ilk olarak 1.8 milyon yıl önce ortaya çıkmıştı. ‘Dik duran’ bu adamın elinde genelde Afrika, Asya ve Avrupa’da çıkarılan taştan bir el baltası vardı. Armut şeklindeki taş aletler bir milyon yıldan uzun sürmüş Acheulean (Aşölyen) olarak bilinen alet yapım geleneğine ait.

Yeni araştımada yer almayan York Üniversite’sinden bilişsel arkeolog Derek Hodgson’a göre, yaklaşık 500.000 yıl önce bu el baltaları daha özel bir hal almaya başladı. “Sanki homininler zihinlerinde nesneyi farklı açılara çevirebiliyorlarmış gibi el baltalarında üç boyutlu bir simetri görüyorsunuz. Bu oldukça karmaşık bilişsel bir beceridir.” diyor Hodgson ve ekliyor: “Bu aletler özenle işlenmiş gibi duruyor ve bazıları pratik kullanım için fazla uzun.” Başka bir deyişle, bu aletler sosyal statüyü belirtmek için veya estetik amaçlarla yapılmış olabilir.

Potts ve Olorgesailie’deki grubu da el baltalarındaki bu değişimi gözlemledi. Tamamen pratik amaçlarla yerel malzemeden yapılan aletler arasına daha küçük ve ithal malzemeden yapılan aletler de eklendi. 300.000 yıl öncesinde Olorgesailie’de dönüşüm tamamlanmış oldu. El baltaları ortadan kayboldu ve OrtaTaş Çağı denilen dönem ve küçük aletleri yapan yeni bir hominin türü başladı.

Değişimin ne zaman ve nerede gerçekleştiği ve arkasında kimin olduğu yıllardır tartışılıyor. Geçmişte sorun kanıtların olmamasıydı. Arkeolog Sally McBrearty ve Christian Tryon 2006’da bir çalışmada “Bu sürecin tarihini ve koşullarını tam olarak belirlemenin önünde bir dizi kavramsal ve pratik sorun var.” diyor. Arkeologlar hiçbir zaman devamlılığa sahip ve dönüşüm dönemini kapsayan tortu katmanları bulamadı. Bunun olası bir sebebi Rift vadisinin sıklıkla geçirdiği tektonik dönüşümler.

Olorgesailie havzası da 499.000 ile 320.000 yılöncesini kapsayan kayıp bir zaman aralığından muzdarip. Bu gizemli aralıkta neler olduğu hala tartışmaya açık. Ama Olorgesailie’nin öbür ucunda geçekleşen ve daha önce o kadar erken bir tarihte hiç görülmeyen bir şeyler vardı: incelikle işlenmiş aletleri yapacak kadar sosyal ve bilişsel yeteneklere sahip insanlar, obsidyen gibi en iyi malzemeleri edinmek için kurulan uzun mesafeli ticaret ağları ve depremlere, volkanlara ve sürekli nemli-kuru iklim döngülerine adapte olarak hayatta kalma becerisi.

"Erectus’tan hominid tahtını devralan Homo sapiens ve Neandertallerle aynı atayı paylaşan Homo heidelbergensis’in daha büyük olan beyni mi yoksa aletler mi bu büyük bilişsel değişimi mümkün kılmıştı? Bu, mevcut bulguların cevap bulamadığı bir soru" diyen Potts “Bu biraz da bilgisayarlardan önce insanlar gerçekten zeki miydi gibi bir soru. Bilgisayar en büyük icat ama biz ondan önce de aynı insanlardık sonra da.” yorumunda bulunuyor.

Hodgson’a göre yeni aletlerin yapımı için sinirsel ağların elverişli olması gerekiyor. Ayrıca Hodgson bu ağların ticaret anlaşmaları ve pigment kullanımı gibi yeni sosyal davranışlarla da ilişkili olduğu söylüyor. Yine de insanlar ve öngörülemez çevreleri arasındaki ilişkiyi anlamak hala bu bilmecenin çözümü için hayat bir önem taşıyor.

Büyük Rift Vadisi adını, üzerinde olduğu milyonlarca yıldır tektonik açıdan aktif kıtalar arası bir sırttan alıyor. Grubun araştırdığı değişim sürecinde, ara ara nemli dönemler yaşansa da kuru bir iklime doğru geçiş yaşanıyordu. Hayvanlar, bitkiler ve çevre değişiyordu. Hayvan fosillerini inceleyen Potts ve ekibi, Acheulean’den Orta Taş Çağı’na geçerken kimi bölgelerde memeli hayvanların %85’inin neslinin tükendiğini tespit etti.

Bu çevresel zorluklar insanları daha güçlü bir işbirliğine ve daha çok araştırmaya itmiş olabilir. Potts’a göre: “Her hominin kendi başının çaresine bakmaya çalışsaydı sonuç felaket olurdu. Acheulean dönemindeki yaşam tarzının terk edilişinin sebebi bu olabilir.” Belki de bu yüzden Olorgesailie’deki Orta Taş Çağı insanlarının, alet yapım malzemeleri %50 ila 60’ını uzaktan getirilenlerdendi, böylece ticareti hayatta kalmak için kullanmış oldular.

İddiları doğrulamak için jeolojik bulgulara ihtiyacı var.

Bu hikaye merak uyandırıcı olsa da araştırmacıların bunu doğrulamak için jeolojik bulgulara ihtiyacı var. Geçmişte de birlikte çalışan Arizona Üniversitesi’nden Yerbilim, Ekoloji ve Evrimsel Biyoloji profesörü Andrew Cohen ve Potts'a göre ufukta bu görünüyor.

Bölgede bulunan örnekler üzerine kurduğu çalışmasıyla yerel iklim dalgalanmaları hakkında çalışan Cohen, Potts’un çalışması hakkında “Geç Acheulean’den Orta Taş Çağı’na kesintisiz sayılabilecek bir geçişin olması dikkate değer bir buluş.” diyor. “Dönüşümün meydana gelmiş olabileceği zaman aralığını daraltmak oldukça büyük bir adım.” Cohen, aynı zaman ve mekana ait iklim değişikliklerine dair çok daha detaylı bulgularla bir sonraki adımı atmayı umuyor.

Bu türden çalışmalar bize nereden geldiğimizi anlatmaktan daha fazlasını yapıyor. Cohen’e göre insanlığın geçmişinin köşe taşlarını araştırmak Dünya ikliminin tekrar öngörülemez olabileceği muhtemel bir geleceğe hazırlanmamıza yardım edebilir. Cohen, “Anlayamadığımız sebeplerden soyları tükenmiş 10 veya daha fazla hominid türü var.” diyor. “Bence bu sebepleri anlamaya çalışmak zorundayız. Bu yalnız evrimsel bir olay değil, aynı zamanda soy tükenmesine de dair bir olay.”

Pınar Günler - Arkeofili.com (smithsonian.com)