Tarihi araştırmalarda ve özellikle de arkeoloji alanında çok sık kullanılan CE, BCE, BC, AD, MÖ, MS, İÖ, İS kısaltmaları ne anlama gelmektedir? Milattan Önce ve Milattan Sonra kısaltmalarının kullanımları neye göredir?

Milat; Hz. Îsâ’nın doğum tarihini ve bu tarihi esas alan takvimin başlangıcını belirten terimdir.

Sözlükte “doğurmak” anlamına gelen vilâd (vilâdet) kökünden türeyen mîlâd “doğum vakti” demektir. Özellikle Hz. Îsâ’nın doğum gününü ve bununla ilgili hıristiyan yortusunu ifade etmek için kullanılır...

Latince’de “doğum günü”nün karşılığı natalis olmakla birlikte Hz. Îsâ’nın doğumu için “doğum” mânasına gelen ve İngilizce’ye nativity şeklinde geçen nativitas kelimesi kullanılmaktadır.

İnciller’de Îsâ’nın doğduğu gün, ay veya yıl belirtilmemektedir. Bu nedenle ilk hıristiyanlar da Îsâ’nın doğumundan çok ölümü ve tekrar dirilmesiyle ilgilendiklerinden bu günü kutlama veya hesaplama yoluna gitmemişlerdir 

Îsâ’nın doğduğu yılın esas alınması suretiyle takvimin yeniden ayarlanması yaklaşık 527’de Papa I. John’un emriyle Dionysius Exiguus (Küçük/Kısa/Cüce Dennis) adlı Romalı keşiş  tarafından gerçekleştirilmiştir.  Bu sistem hem Gregoryen Takvimi’nde hem de hristiyanlaştırılmış Jülyen Takvimi’nde kullanılmaktadır. Her iki kullanımında da sıfır yılı başlangıç olarak kabul edilir ve CE / BCE ile AD / BC kullanımları sıfır arada kalmak şartıyla birbirlerine eşittir.

Eğer Milattan Sonra kullanılacaksa AD 2014 veya CE 2014 şeklinde kullanılır. Milattan önce kullanımı ise bunun tersi; 400 BC veya 400 BCE şeklindedir.

Başta İtalya ve İngiltere olmak üzere zamanla diğer Avrupa ülkelerine yayılan ve XI. yüzyıla gelindiğinde bütün Avrupa’da benimsenen bu sisteme göre zaman “milâttan önce” (Îsâ’dan önce) (BC, “before Christ”) ve “milâttan sonra” (Îsâ’dan sonra) (Lat. AD, “Anno Domini”) şeklinde ikiye ayrılmaktadır.

Hıristiyan merkezli BC ve AD kısaltmaları yerine günümüzde özellikle yahudiler tarafından “bilinen devirden önce” ve “bilinen devirden sonra” mânalarına gelen BCE (before Common Era) ve CE (Common Era) kısaltmaları tercih edilmektedir.

Bugünkü milât başlangıcı Dionysius’un yanlış hesaplamasından dolayı Îsâ’nın gerçek doğumundan en az dört yıl sonrasını göstermektedir

Common Era'nın İngilizce kısaltması CE olup; açılımı Ortak Çağ (Common Era), Geçerli Çağ (Current Era) veya Hristiyan Çağı (Christian Era) olan, Türkçe Milattan Sonra ile aynı anlamı taşıyan geleneksel Hristiyanlık tarih hesaplama alternatifidir.

Anno Domini’nin (Efendimizin Yılı) baş harflerinden oluşan AD ile aynı anlama gelen kelime ile birbirlerine alternatif olarak aynı anlamda kullanılırlar.

Türkçe Milattan Önce kullanımı ise bu alternatifte; Before Christ (BC) ve Before Common Era veya before Christian Era (BCE) şeklindedir.

Kısaltmaların açılımları Türkçe'de İsa’dan Önce ve İsa’dan Sonra olarak da kullanılabilmektedir.

Ortak Çağ ifadesinin İngilizce’de ilk kullanımı 1708 tarihlidir ve daha öncesinde 1615 yılında Avrupalı Hristiyanlar arasında “vulgaris aerae” şeklindeki kullanımına dayanmaktadır. Halk Dönemi İngilizcesinde ise ilk olarak 1635 yılında kullanılmıştır.

O zamanlarda, “Christian Era” yerine kullanılan ifadelerin tümü “vulgar” yani kaba, terbiyesiz, nezaketten yoksun anlamı yerine normal, orta, vasat, özelliği olmayan, ortak veya krallar gibi olmayan anlamlarında kullanılıyordu.

CE (MS) kısaltmasının kullanılmasına 19’uncu yüzyılın ortalarında Yahudi akademisyenler tarafından başlandı. Daha sonra 20’nci yüzyılda CE (MS) ve BCE (MÖ) kullanımı akademik ve bilimsel yayınlarda popüler hale geldi ve daha genel anlamda yayıncılar tarafından Hristiyan olmayanlara laiklik ve hassasiyet vurgulanıyordu. Asıl ilişkili olduğu Gregoryen takvimi ve yıllık numaralandırma sistemi, günümüzde dünya üzerindeki en yaygın kullanılan takvim sistemidir. Uzun yıllardır Birleşmiş Milletler ve Dünya Posta Birliği tarafından küresel bir standart olarak kullanılmıştır.

Hristiyan olmayanlara karşı duyarlı olmak amacıyla bazı yazarlar tarafından Hristiyanlığın dini inançlarındaki Mesih ve Dominus (Lord) gibi ifadelere örtülü şekilde yer verdiği belirtilen BC / AD şeklindeki kullanımın yerine CE / BCE kullanılmasının dini kullanım olmadığı iddia edilmektedir.

Dionisius Exiguus tarafından 525 yılında keşfedilen sistem, daha önce İskenderiye Kilisesi tarafından kullanılan “Anno martyrum” kısaca AM  (Çağ Şehitleri) sisteminin yerine kullanılması amacıyla üretilmiştir. Sistem ancak 731 yılında İngiltere’de teolog, tarihçi ve kronolog olan Bede’nin (672 veya 673 - 25 Mayıs 735) kullanmasının ardından yaygın hale gelmiştir. 1422 yılında Portekiz Dionysius’un başlattığı sisteme geçen son Batı Avrupa ülkesi olmuştur.

Yahudiler kendi İbranice takvimleri olmasına rağmen genellikle Gregoryen takvimini (Miladi takvim) kullanırlar. Son olarak 1825’lerde Yahudiler arasında Milattan Sonrasının anlatılması için VE (Vulgar Era) kısaltması kullanılmıştır. Common Era ise yaklaşık olarak bir asırdır İbranice derslerinde kullanılmaktadır.

Bazı anlaşmazlıklar bulunmasına rağmen, akademisyenler özellikle ilahiyat, eğitim ve tarih alanlarında CE ve BCE kullanımını benimsemişlerdir.

Özellikle incillerde kendisine yaygın bir kullanım alanı bulmuştur.

Bazı ülkelerdeki benzer kullanımlar

Türkiye’de AD ve CE için Milattan Önce, BC ile BCE için Milattan Sonra terimleri kullanılmaktadır. Arapça kökenli bir kelime olan Milat, doğum anlamına gelmektedir. Buradaki doğumdan İsa (a.s) kastedilmektedir. Türk Dil Kurumu kısaltmalar için nokta kullanımını önermez. Bazen bu kısaltmalar nokta ile birlikte kullanılırken, doğru kullanım şekli MÖ ve MS şeklindedir. Angola’da Milattan Sonra için E.C. (Era Comum), Milattan Önce için ise A.E.C. (Antes da Era Comum) kullanılır. Arapça’da Milattan Sonra için Doğum Sonrası anlamına gelen بعد الميلاد ve Milattan Önce için Doğum Öncesi anlamına gelen قبل الميلاد kullanılır. Burada doğumdan kasıt İsa’nın (a.s) doğumudur. Bu sistem tüm Arap ülkelerinde yaygın şekilde kullanılmaktadır ancak sistemin Arap ülkelerinde baskın şekilde kullanılan Hicri takvim ile birlikte kullanıldığını belirtmekte fayda vardır. Çince’de Common Era yani MS için herhangi bir dini çağrışım olmadan Batı takvimindeki bu sistemi ifade etmek için 公元, Gong yuan kullanılmıştır. Finlandiya’da eKr. (ennen Kristusta, İsa’dan (a.s) önce) kısaltması ile jKr. (jälkeen Kristuksen, İsa’dan (a.s) sonra) kısaltması 1980’li yıllara kadar yoğun şekilde kullanılmıştır. Son yıllarda ise eaa. (Ennen ajanlaskun alkua, kronolojinin başlamasından önce) ve jaa. (jälkeen ajanlaskun alun, kronoloji başladıktan sonra) kısaltmaları yoğun olarak kullanılmaktadır. Almanca’da bölgesel ve ideolojik nedenlerden dolayı kullanım farklılıkları bulunuyordu. Fakat 1949 ile 1990 yılları arasında Sovyet kontrolü altında kurulmuş sosyalit bir cumhuriyet olan Alman Demokratik Cumhuriyeti’nden itibaren v.u.Z. (vor unserer Zeitrechnung - kronolojimizden önce yani MÖ) ve u.Z. (unserer Zeitrechnung - kronolojimiz yani MS) ile n.Chr. (nach Christus - MS) kullanılmaya başlanmıştır. İbranice’de yaygın şekilde CE (MS) için לספירה (sayıma göre) ve BCE (MÖ) için לפני הספירה (sayımdan önce) şeklinde kullanılmaktadır. Bazen dinsel bir ifade olarak ideolojik bir yaklaşımla sayım için למניינם (bunların sayımına göre) şeklinde de geçer. Macarca’daki kullanım Bulgarca’ya benzer. Milattan Önce için i.e (időszámításunk előtt, çağımızın öncesi) ve Milattan Sonra için i.sz. (időszámításunk szerint - çağımıza göre) şeklinde bir kullanım bulunmaktadır. Endonezya’da Milattan Önce için SM. (Sebelum Masehi, Masehi Arapça kökenli bir kelime olup, Mesih’ten Önce anlamına gelmektedir.) MS için yalnızca M. kullanılmaktadır. Polonya’da genellikle naszej ery/przed naszą erą (çağımızdan önce / çağımız) şeklinde kullanım bulmuştur. Ayrıca przed Chrystusem/po Chrystusie (Mesih öncesi / İsa (a.s.) sonrası) şeklinde kullanım bulunmakla birlikte çağdaş Polonya’da bu tür bir kullanım asla görülmez. Romanya’da erken komünist dönem boyunca en çok tercih edilen kullanım sekülerleştirilmiş î. e. n. (înaintea erei noastre, çağımızın öncesi) ve e. n. (era noastră, çağımız) kullanımıdır. Komünizmin çöküşü ve 1989 devriminden sonra î. Hr. (înainte de Hristos, İsa’dan (a.s) önce) ve d. Hr. (după Hristos, İsa’dan Sonra) daha yaygın hale gelmiştir. Ayrıca buna alternatif olarakz î. Cr. ve d. Cr. kullanımlarının da kendisine yer bulmasının nedeni Hristos’un Cristos şeklinde alternatif yazım şeklinin bulunması nedeniyledir. İkinci yani Cristos kullanımı daha çok Roma Katolik ve Protestan Kiliseleri tarafından tercih edilmektedir. Rusça’da до н.э. ( до нашей эры, çağımızın öncesi) ve н.э. ( нашей эры, çağımız) sıklıkla kullanılır. Ancak günümüzde özellikle bilimsel literatürde CE / BCE kullanılmaktadır. İspanyolca’da CE için EC (Era Común) kullanılırken, AEC (antes de la Era Común) ise BCE ile eşdeğerdir. İsveçce’de f.Kr. ( före Kristus, İsa’dan (a.s.) önce) ve e.Kr. ( efter Kristus, İsa’dan (a.s.) sonra) terimleri geleneksel olarak kullanılmaktadır. Ancak nadiren fvt ve evt ( före/enligt vår tidräkning, öncesi/kronoloji sonrası) şeklinde kullanım da görülebilmektedir. Galce’de AD ve CE (MS) için OD (Oed Crist veya Oes Cyffredin) terimi kullanılmaktadır. İsa’dan (a.s) önceki tarihler için CC (geleneksel olarak, Cyn Crist) şeklinde bir kullanım bulunur ve “Cyn yr Oes Cyffredin” şeklindeki kullanım ise hafif müstehcenlik içeren bir kısaltmadır.

Bu izahlar; TDV İslam Ansiklopesi'nin Milat ve Wikipedia'nın Comman Era makalelerinin birleştilimesiyle oluşturulmuştur.