MS 1. yüzyılda yaşamış Galenos tarafından itibar görmüş, tıbbın farklı alanlarında eser veren, özellikle diyet ve beslenme konusunda ilk çalışmaları yapmış Attalei'lı hekim.

Attalia’lı Athenaeus (Athenaios): Roma’nın Ünlü Hekimi

Prof. Dr. Hakan YAMAN

Athenaeus Roma’da hekimlik yapan ünlü Antalya, Pamfilya’lı hekimdir. Kedisinin Claudius I ve Nero dönemlerinde hizmet ettiği tahmin edilmektedir. Kurmuş olduğu pnömatik ekol ve etrafında bulunan birçok öğrencileri nedeniyle büyük üne kavuşmuştur. Okulundan Agathinos, Herodotus, Magnus, and Archigenes gibi ünlü hekimler mezun olmuşlardır. Kendileri Trajan döneminde mesleklerini icra etmişlerdir.

Athenaeus’un en az 30 kadar kitap yazdığı rivayet edilir, ancak hiçbirisi günümüze kadar ulaşmamıştır. Bunlardan 25. Cilde Galen ve 24 ve 29. Ciltlere Oribasius tarafından atıfta bulunulmuştur. Tıbbın farklı alanlarda eser vermiştir: fizyoloji, patoloji, embriyoloji, terapötikler ve diyet, meteorolojinin ve coğrafyanın tıbbi boyutları.

Galen, Athenaeus’un pnömatist görüşte ve Posidonius’un öğrencisi olduğunu ifade eder. Kendisinden sonraki pnömatistlerden birisi olan Chrysippus, pnömanın içimizde bulunan ruhu temsil ettiğini ve sürekli olarak tüm bedene yayıldığını ifade eder. Gelişime dair öğretisi ise Aristoteles’ten köken almaktadır. Athenaeus’a göre beden dört farklı nitelikten oluşmaktadır. Bunlar sıcak, soğuk, ıslak ve kuru olarak adlandırılan niteliklerdir. Bu nitelikler pnöma tarafından bir arada tutulmaktaydı ve tüm bedende bulunmaktaydı. Bunların bedendeki karşılıklarını et, kemik, saç, yağ gibi dokular oluşturur. Sıcaklık beden içindeki pnömadan sürtünmeyle oluşmaktadır. Athenaeus, stoik filozofların çizgisinde materyalizmi kabul eder ve pnömonun ve sıcaklığın merkezinin (hegemonikon) kalpte olduğunu kabul eder. Kalp ve akciğerler karşılıklı alışveriş içerisindedir. Kalp akciğerlere sıcaklık verirken, akciğerler kalbe nefesle aldığı pnömo sağlar. Nefes içsel ısıyı azaltmaya yaramaktadır. Karaciğer kan hazırlarken, dalak kanı temizler ve mide besinleri dönüştürür. Pnömo kan ile atardamarlar ile taşınır ve toplardamarlar ise pnömodan fakir kanı kalbe geri getirir. Hastalıkların nedenini ise pnömonun zarar görmesiyle açıklamaktadır. Dört nitelikte oluşan dengesizlik ve kalitelerden bazılarının hakimiyet kazanmaları hastalığa neden olmaktadır. Sıcaklık ile ıslaklığın birlikteliği sağlığı desteklerken, insanın ateşlenmesi ve cildinin kuruması ile hastalık ortaya çıkmaktadır. İnsanın yaşamsal dönemlerini mevsimlerle ilişkilendirmiştir. Tedavi yaklaşımı ise baskın olan nitelikleri baskılamak üzerine olmuştur. Bunun için diyet ve beslenme danışmanlığı başvurmuş olduğu en önemli yöntemdir. Diyet biliminin gelişimine önemli katkıları olmuştur. Farklı tahıl türlerinin sağlığa yararları ve zararları konusunda beyanları bulunmaktadır. İklimin ya da konutların bulundukları konumun insan sağlığı üzerine olan etkilerini tartışmıştır. İçme suyunun temizlenmesi konusuyla ilgilenmiştir. Kadınların yaklaşım tarzına da müdahale etmiş ve alkol tüketiminden kaçınmaları ve ten güzelliği için beslenme ve hareketlilik konusunda uyarılarda bulunmuştur.

Yazmış olduğu kitaplar özellikle Galen tarafından sıklıkla beğenilmiştir. Aristo gibi filozofların görüşlerine dayanarak Asklepiatların bazı uygulamalarını eleştirmiştir. Nabız öğretisini de ayrıntıyla ele almıştır. Nabzı atardamarda sıcaklığın genişletici etkisi olarak açıklamıştır. Beden ısısı öğretisi ile ilgilenmiştir.

Fertilite ile ilgili olarak ise kadının madde sahibi olduğunu, erkeğin ise tohumu ile ortaya çıkacak canlıya şekil verdiğini ifade etmiştir. Kadınların adet kanlarında bu maddenin varlığından söz etmektedir. Döllenme sonrası embriyoları da incelemiştir. Gebeliğinin 27. Gününde embriyonun omurgasının ve başın oluştuğunu doğrulamaktadır. Erkek embriyonun ise daha hızlı geliştiğini de söylemiştir.

Athenaeus beden ve ruh ikilemini materyalist ve stoacı bir yaklaşım ile benimsemiştir. Pnömo kavramını ise kendisine göre insani yaşamın bir yansıması olarak yorumlamaktadır. Pnömonun bedenin merkezinde olduğunu vurgular ve başka bir yerde aranmasına izin vermez. Ruhsal sorunların bedensel kökenli olduğunu görmüş olması nedeniyle aslında kendisini psikosomatik ve biyolojik psikyatrinin öncüllerinden olarak kabul etmek gerekir. Kendisi aynı zamanda redüksiyonist bir yaklaşımı benimser ve bedeni hep ön plana çıkarır. Bu konuda Platon ve ardıllarından ayrılır.  

Kaynaklar:
1. Kieffer JS. Athenaeus of Attalia. Erişim: https://www.encyclopedia.com/science/dictionaries-thesauruses-pictures-and-press-releases/athenaeus-attalia . Erişim tarihi: 08.05.2020.
2. Wissowa G, ed. Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. Vierter Halbband. Artemisia-Barnaboi. Stuttgart: JB Metzlersche Verlag. 1896. s. 2034-6.
3. Athenaeus of Attalia. Erişim: http://wiki.pinsify.xyz/index.php?q=aHR0cHM6Ly9lbi53aWtpcGVkaWEub3JnL3dpa2kvQXRoZW5hZXVzX29mX0F0dGFsaWE . Erişim tarihi: 08.05.2020.
4. Corpvs Medicorvm Graecorvm/Latinorvm. Erişim: http://cmg.bbaw.de/epubl/online/editionen.html . Erişim tarihi: 08.05.2020.
5. Durmaz N. Antalyalı Athenaeus’un Felsefesinde Ruh (Pneuma) ve Beden İlişkisi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 60:2 (2019), 379-393
6. Coughlin S. Athenaeus of Attalia on the Psychological Causes of Bodily Health . In Chiara Thumiger & Peter Singer eds., Mental Illness in Ancient Medicine. Leiden: Brill. 2018, pp.109-142.