Semerkant nedir, Semerkant neresidir, Efrâsiyâb nedir?

Özbekistan’ın tarihî şehirlerindendir. Zeravşan Irmağı vadisinde, Taşkent'in 275 kilometre güneybatısında yer alır.
Semerkant adını, kentin nisbet edildiği şahsın ismi Semer ile Soğdca’da “şehir” anlamındaki kent/kant kelimelerinden alır.

Grek tarihlerinde Maracanda, Çin vekāyi‘nâmelerinde K’ang ve Hsi-wan-chin adlarıyla geçer.

Şehir, ilk olarak Zerefşân (Soğd) nehrinin güney kıyısında vadiye hâkim yüksek alanda kurulmuştur. Bu alanın günümüze ulaşan harabelerine Efrâsiyâb adı verilmektedir. Semerkant’ın en erken yerleşilen kısmı olan Efrâsiyâb surlar içinde tahkim edilmiş kale tipi yerleşmedir. Şehrin yeni kısmı ise özellikle Timur devrinden beri söz konusu olmuştur ve aslında Semerkant diye anılan kısım da burasıdır

Cengiz Han’ın 1220 yılında Semerkant’ı tahrip etmesinden sonra daha güneyde bugünkü kentin bulunduğu bölgede yeni bir yerleşim alanı kurulmuştur. Özbekistan Cumhuriyeti’nin orta kesiminde yer alan ve aynı isimli idarî birimin (oblast) merkezi olan Semerkant şehri ilk dönemlerde bütün Mâverâünnehir’in, ardından Soğd (Sogdiana) bölgesinin yönetim merkezi olmuştur.

Semerkant’ta kısmen Orta Asya özelliği kazanmış Arap İslâm mimarisine ait ilk imar faaliyetleri Horasan Valisi Kuteybe b. Müslim zamanında gerçekleşmiştir.  Söz konusu tarihte şehir Araplar tarafından alındığında buradaki âteşkedeler ve Budist tapınakları tahrip edilmişti. Araplar’dan sonra Orta Asya’nın doğu kesimiyle beraber Özbekistan’a hâkim olan Türk hânedanı Karahanlılar dönemine ait Semerkant’ta Şâh-ı Zinde mezarlık alanında bulunan XI-XII. yüzyıllara ait türbelerin izleri tesbit edilmiştir. Ayrıca N. B. Nemzova tarafından 1969, 1972 yıllarında arkeoloji kazıları yapılan ve Tamgaç Han tarafından 1066 yılında inşa ettirilmiş tuğladan dört eyvanlı bir avluya sahip olduğu anlaşılan bir medresenin kalıntıları burada açığa çıkarılmıştır.

Şehirde Türk-İslâm mimarisinde Timurlular önemli varlık göstermiştir. Bugün sadece belirli bölümleri ayakta duran Semerkant’taki Bîbî Hanım (Bîbî Hatun) Camii, Timurlu ihtişamını yansıtan tipik bir örnektir. Aslında Timur’un cuma camisi olan bu yapı 1399-1405 yılları arasında inşa edilmiştir.

Semerkant, aynı zamanda Lübnan asıllı Fransız yazar Amin Maalouf'un ünlü romanlerından birinin adıdır. Semerkant romanı, Ömer Hayyam'ın Rubaiyat adlı elyazması eserinin 1072 yılında Semerkant'ta başlayan ve 1912'de Titanik'te biten hikâyesini konu edinmektedir.