Tombak nedir? Tombaklama nedir? Tombak sanatı nedir?

Tombak; Altın-civa karışımıyla oluşturulan ve maden kaplamada (yaldızlama) kullanılan bir alaşımdır. Bu yöntemle kaplanmış (genellikle bakırdan imal edilmiş) eşyalara da tombak adı verilir.

Bakır ve bakır alaşımlarının "altın-cıva" amalgamı yardımıyla yaldızlanması işlemine "tombaklama", bu şekilde kaplama yapılmış parçalara ise "tombak" denir.

Tombağın batı dillerindeki anlamı bakır-çinko alaşımı olan yapay bir metaldir. Ne yazık ki bizim sözlük ve ansiklopedilerimize batı dillerindeki bu anlamı "tercüme" edilmiş, dilimizdeki gerçek anlamı belirtilememiştir.

Tombaklama, altın görünümü vermek amacıyla, birçok kaba ve eşyaya yaygın olarak uygulanmıştır. Altının hemen hemen her çağda az bulunan ve çok değerli bir metal oluşu sebebiyle birçok eşya altından yapılamamış, ancak çağlar boyu insanların vazgeçemediği altın tutkusu, kullandıkları eşyaya hiç olmazsa altın görünümü verme arzusunu doğurmuş ve tombaklama yöntemi böylece ortaya çıkmıştır.

Günümüzde gerek Anadolu, gerek Balkanlar, gerekse Ortadoğu müzelerini süsleyen çok sayıdaki Osmanlı tombak eseri, bu yaldızlama yönteminin Osmanlı'da ne kadar yaygın olarak kullanıldığını açık bir şekilde göstermektedir. Hatta bazı tombak eserler üzerinde "tonbak" imlasıyla yazılmış damgaya rastlanmaktadır. Son dönem eserlerde görülen bu damganın sahtekarlığı önlemek amacıyla vurulmuş olduğu anlaşılmaktadır.

Çok genel bir değerlendirme ile Osmanlı İmparatorluğu'nda aydınlatma araçları, mutfak kapları gibi günlük kullanım eşyasında ve askeri eşyada olmak üzere tombaklama yönteminin iki alanda da geniş kullanımını görüyoruz. Günlük eşya arasında en çok leğen-ibrik, buhurdan, gülabdan, kapaklı sahan, tas, maşrapa, hamamtası, su tası, güğüm, kahve sitili, fincan zarfı, fincan tepsisi, kandil, sakızlık, divit, kemer tokası, körüklü fener, şamdan ve mangallar tombaklanmıştır. Askeri eşyada ise at koşum takımı, miğfer, asa, kalkan, tören alemi, kılıç kını gibi tombaklar karşımıza çıkmaktadır.

Bilindiği gibi bakır ve bakır alaşımların altın kaplanması (altın yaldızlama) için mekanik, kimyasal ve elektrokimyasal olmak üzere üç ayrı yöntem vardır. Mekanik yöntemde, kaplanacak parça yüksek sıcaklıklara kadar ısıtılır ve hazırlanmış olan altın varak parçanın yüzeyine bastırılarak kaplanır. Kimyasal yöntemde ise iki ayrı yol vardır. Birincisinde özel olarak hazırlanan altın çözeltisine daldırılan parça, başka bir işleme gerek kalmaksızın bir altın tabakası ile kaplanmış olur. İkincisinde ise önce altın amalgamı parça üzerine sürülür ve ardından parça ısıtılarak yüzeydeki cıva uçurulur. Böylece oldukça kalın bir altın tabakası ile kaplama yapılmış olur. Altın, tıpkı kalaylamada olduğu gibi parçaya nüfuz ettiği için son derece dayanıklı bir kaplamadır. İşte bu şekilde yapılan altın kaplama işine "tombaklama" kaplanan parçaya ise "tombak" denir.

Elektrokimyasal yöntem 19. yüzyılın ikinci yarısında geniş kullanım alanı bulmuş bir yöntem olup "elektroliz yöntemi" olarak da adlandırılır. Altın içeren sulu çözeltiye kaplanmak istenen parçanın daldırılıp elektrik akımı yardımıyla altın kaplanmasıdır.

Tombaklama beş aşamada gerçekleştirilir:
1) Altın amalgamın hazırlanması
2) Altın kaplanacak metalin yüzeyinin temizlenmesi
3) Altın kaplanacak metalin yüzeyine altın amalgamın sürülmesi
4) Cıvanın metal yüzeyinden uzaklaştırılması
5) Kaplamanın istenen renge kavuşturulması.