Diyarbakır-Mardin karayolu üzerinde, ana yolun hemen kenarında yer alan Roma Dönemi askeri yerleşimi olan Zerzevan Kalesi’nde süren arkeolojik kazıları, kazı başkanı Yrd. Doç. Dr. Aytaç Coşkun anlattı.

Diyarbakır’ın Çınar ilçesine 13 kilometre uzaklıktaki Demirölçek Mahallesi yakınlarında yer alan ve Roma İmparatorluğu döneminde askeri üs olarak kullanılan Zerzevan Kalesi’nde 2014 yılında başlayan arkeolojik kazılar sürüyor.

Dicle Üniversitesi Arkeoloji Bölümü’nden Arkeolog Yrd. Doç. Dr. Aytaç Coşkun başkanlığında devam kazılarda bugüne kadar, gözetleme-savunma kulesi, surlar, Mithraeum, yeraltı sığınağı, kilise, askeri-sivil konutlar, yeraltı ibadethanesi, sunaklar, kaya mezarları, su kanalları bulundu.

Diyarbakır-Mardin karayolu üzerinde, ana yolun hemen kenarında yer alan Roma Dönemi askeri yerleşimi olan Zerzevan Kalesi’nde son olarak, Roma döneminde gizemli bir din olan Mithras dinine ait bir yeraltı tapınağı bulundu.

Diyarbakır’daki Zerzevan Kalesi kazılarında bulunan bu gizemli Roma dininin izlerine ve tapınağa dair merak edilenleri Arkeofili sitesinden Erman Ertuğrul,  kazı başkanı Yard. Doç. Dr. Aytaç Coşkun’a sordu.

Zerzevan Kalesi kazılarından biraz bahsedebilir misiniz? Ne gibi bilgilere ulaştınız ve neleri araştırıyorsunuz?

Roma İmparatorluğu’nun doğudaki en uç sınırını oluşturan Anadolu’nun güneydoğusu ekonomik, siyasi ve stratejik açıdan her zaman önemini korumuş, bu coğrafyada hakimiyet kurmak için dönemin iki büyük gücü Roma ve Parth/Sasaniler büyük mücadele vermiştir. Kilit noktada yer alan ve Roma’nın askeri yerleşimi olan Zerzevan Kalesi’nde (Samachi) yeni başlayan çalışmalar, bölgenin Roma Dönemi’nin aydınlanması açısından oldukça önemli bir rol üstlenmektedir. Yerleşim konumu itibariyle bütün vadiye hakim, antik ticaret yolu ve askeri güzergah üzerinde, geniş bir alanı kontrol altında tutan, stratejik bir Roma sınır garnizonudur.

Diyarbakır ili, Çınar ilçesinde yer alan Zerzevan Kalesi arkeolojik kazı ve restorasyon çalışmaları 2014 yılından bu yana gerçekleştirilmektedir. Diyarbakır-Mardin karayolu üzerinde, ana yolun hemen kenarında yer alan Roma Dönemi askeri yerleşimde yeni yapılar da ortaya çıkarılarak, gözetleme-savunma kulesi, surlar, Mithraeum, yeraltı sığınağı, kilise, askeri-sivil konutlar, yeraltı ibadethanesi, sunaklar, kaya mezarları, su kanallarında çalışmalar yürütülmüştür.

2016 yılında Mithras dinine ait bir yeraltı tapınağı bulmuş olabileceğinizi belirtmiştiniz, bu yıl ise bunun kesinleştiğini duyurdunuz. Söz konusu yapının Mithras dinine ait olduğunu nasıl belirlediniz?

Yeraltına ana kaya oyularak inşa edilen tek girişli yapı, 7 metre uzunluğunda, 5 metre genişliğinde, 2,5 metre yüksekliğindedir. Yapının doğu duvarında ana kayaya oyulmuş sütunlar ve ortada büyük, yanlarda iki küçük niş bulunmaktadır. Ortadaki büyük niş etrafındaki iki sütunun üzerinden yükselen kuşak üzerinde boya kalıntıları izlenebilmektedir. Muhtemelen söz konusu kuşakta Mithras’a ait semboller bulunmaktaydı. Mithras’ın boğayı kurban ettiği sahnenin yer aldığı plaka da yine bu ortadaki büyük nişe konulmaktaydı. Ayrıca doğu duvarda ışın tacı motifi de günümüze kadar korunmuştur. Küçük nişlerden birisinde oldukça düzgün oyulmuş su çanağı ve hemen önünde yapının zemininde havuz bulunmaktadır. Su çanağı ile havuz duvarın içinden geçen bir kanal ile bağlantılıdır ve Mithras dini törenlerinde su ya da boğa kanı kullanıldığı bilinmektedir. Ayrıca tavan kısmında simetrik olarak yapılmış dört adet hayvan bağlama yeri de bulunmaktadır. Bağlama yerleri Mithras ayinlerinde boğanın kurban edilmesi için kullanılmış olmalıdır. Yapının giriş kapısında ise yazıt ve semboller açık bir şekilde görülmektedir. Hıristiyanlığın yayılması ile birlikte Mithraeum kiliseye dönüştürülmüş, Zerzevan Kalesi 639 yılında İslam ordularının bölgeyi fethi ile birlikte terk edildikten sonra da barınak olarak kullanılmış ve yapı tahrip edilmiştir.

Mithras dini tam olarak nedir? Herhangi bir yazılı kaynağımız var mı?

Pers kökenli olan tanrı Mitra “anlaşma ve dostluk” kavramlarının tanrısıdır, “aracılık eden” anlamına gelir. Mithras güneş tanrısıdır ve kültü güneş tapınımına dayanır. Ayrıca ışığın, savaşın, adaletin ve inancın da simgesidir. Öğretisi dünyanın yaratılışı üzerinedir ve evreni kontrol eden tanrı olarak da bilinir. Mithras dinine katılacak kişi on iki eziyeti çekmek zorundadır. Sadece erkeklerin kabul edildiği bu dine katılanlar yedi aşamadan geçmektedirler. Dinsel törenleri gizli ve dışarıya kapalı olan Mithras’a ait yazılı bir kaynak bulunmamaktadır ve bu konudaki bilgileri arkeolojik kalıntılar sayesinde elde edilmektedir.

Mithras dinine kimler mensuptu? Ne zamana kadar etkisini sürdürmüştür ve etkisi nereleri kapsamaktadır?

Mithras gizem dini Roma’nın egemen olduğu bütün topraklarda özellikle askerler ve tüccarlar arasında oldukça yaygındır. MS 2. ve 3. yüzyılda Roma İmparatorluğu’nda etkili olmuş, MS 4. yüzyılda Hıristiyanlığın yayılmasıyla birlikte ise önemini kaybetmiştir.

Zerzevan Kalesi’nde bulunan Mithras tapınağı, bu dini anlamamızda ne gibi katkılar sağlayabilir?

Yapı, Roma İmparatorluğu’nun doğu sınırında tespit edilen önemli bir Mithraeumdur. Yapının ortaya çıkarılması, törenleri büyük bir gizlilik içinde ve dışarıya kapalı yapılan dinin öğretilerinin anlaşılması, yayılımının belirlenmesi, Mithras yapılarının mimarisinin açıklanması açısından önemlidir.

Türkiye’de bu dine ait başka kalıntı ya da izler var mı? Varsa nerede, yoksa neden yok?

Türkiye’de birçok alanda Mithras ile ilgili arkeolojik izler tespit edilmesine rağmen, tapınım mekanı olarak Gaziantep Doliche’de doğal iki mağaradaki Mithraeumlar ortaya çıkarılmıştır.

Mithras dini ibadet yerleri genellikle yeraltı tapınağı şeklinde mi oluyor?

Törenler yeraltında mağaralarda ve tapınaklarda gerçekleştirilmektedir, ayrıca bütün ayinleri büyük bir gizlilik içinde yapılmaktadır.

Roma imparatorluğunda resmi din olarak Hıristiyanlığı ilan eden Theodosius’un Mithras dininin yok olmasında bir etkisi var mı?

Hıristiyanlığın yayılması ve resmi din olması ile birlikte bütün Mithraeumlar kiliseye dönüştürülmüş, Hıristiyanlık için büyük rakip olan Mithras dinine ait izler de büyük oranda bu dönemde yok edilmiştir.

arkeofili.com

arkeoloji haber, arkeoloji haberleri